Georganiseerd door Kunst en Cultuur Noord-Holland. Cultureel Erfgoed Noord-Holland, Saskia Monshouwer en Kunstfort bij Vijfhuizen.

De kernvraag van deze expertmeeting was, hoe beeldende kunst kan worden ingezet om materieel en immaterieel erfgoed te ontsluiten. Deze vraag kwam op tijdens de voorbereidingsperiode van ‘Dreams are my Reality; the Seriousness of Play’ een tentoonstelling die Saskia Monshouwer als gastcurator voor Kunstfort bij Vijfhuizen ontwikkelde. De tentoonstelling ging over geschiedenis en de manier waarop kunstenaars op de geschiedenis reflecteren. Het thema werd ingegeven door de bijzondere tentoonstellingslocatie, Kunstfort bij Vijfhuizen, onderdeel van de Stelling van Amsterdam en één van de doelstellingen was om mensen uit de omgeving te prikkelen om over geschiedenis na te denken. We wilden deze mensen actief bij het fort en haar geschiedenis betrekken.

Geschiedenis leeft in de samenleving én in de beeldende kunst; in het Stedelijk Museum van Amsterdam loopt op dit moment bijvoorbeeld de tentoonstelling ‘Monumentalisme – geschiedenis nationale identiteit en geschiedenis’. De tentoonstellingsmakers signaleren een trend; veel hedendaagse kunstenaars reflecteren op de geschiedenis. Lonnie van Brummelen en Siebren de Haan twee gastsprekers van vanmiddag nemen aan deze tentoonstelling deel. Bovendien zijn er inmiddels veel verschillende samenwerkingsprojecten van erfgoedinstellingen, historici, erfgoedbeheerders en kunstenaars gaande. Deze praktijken vormden de aanleiding om een expertmeeting te organiseren. Ellie van den Bomen (Kunst en Cultuur Noord-Holland), Birgitta Fijen (Cultureel Erfgoed Noord-Holland) en Saskia Monshouwer vormden een redactieraad en bogen zich over de inhoud.

Op basis van de ervaringen met eigen projecten, in relatie tot samenwerkingsprojecten van anderen werden het programma en het thema ontwikkeld. Er zijn inmiddels veel interessante samenwerkingsprojecten gedaan. Dan kan je denken aan ‘Atlas Overstad’ een culturele biografie waarin de eeuwen van verandering in de wijk Overstad bij Alkmaar in beeld zijn gebracht, aan de verschillende tentoonstellingen die in het Zuiderzeemuseum zijn gemaakt, aan Wierdijk – hergebruikt landschap, contiuniteit en verandering,  of aan ‘Capturing Metamorphosis’. De expositie is op dit moment in het Allard Pierson Museum te zien. De theoretica Alena Alexandrova bedacht het concept, wat zij in samenspraak met de archeoloog Vladimir Stissi doorontwikkelde. Het project vond plaats onder auspiciën van het UVA Erfgoedlab, waar Wim Huperetz, directeur van het Allard Piersonmuseum ongetwijfeld meer over vertellen zal.  Een laatste project dat ik wil noemen is ‘The object Lag; The archeology of autonomy’. Emily Williams, als curator verbonden aan het Haarlemse kunstenaarsinitiatief De Nieuwe Vide, nam op 24 juni met een groep kunstenaars een dag lang het Teylersmuseum over.

Het is slechts een kleine greep uit alle projecten, en ondanks – en waarschijnlijk eerder dankzij –  de vele verschillende voorbeeldprojecten groeit de behoefte om vragen te stellen, want wat is de specifieke meerwaarde van beeldende kunst als het om geschiedenis en erfgoed gaat? Wat verwachten wij precies van deze samenwerkings projecten? Hoe verloopt de samenwerking in praktijk en wordt aan de verwachtingen voldaan? Om een start te maken met de beantwoording van de vragen, kan je een aantal thematische clusters onderscheiden die inzicht geven in de wederzijdse verwachtingen. De praktische projectdoelstellingen vloeien vaak uit deze verwachtingen voort.

De eerste cluster concentreert zich rond het doen van historisch en archeologisch onderzoek in samenwerking met kunstenaars.  ‘Capturing Metamorphosis’ valt in deze categorie. De samenwerking tussen Alena Alexandrova en Vladimir Stissi was gericht op vragen op metaniveau. Er werd bovendien een curator aangetrokken, Martine van Kampen, om de tentoonstelling te verwezenlijken. In zeker opzicht staat dit project in het verlengde van het onderzoek dat de archeoloog Michael Schanks in 2001 samen met de performer Mike Paerson deed. (1) Theorie, creativiteit en beleving zijn de sleutelwoorden. Op de achtergrond speelt de complexe vraag naar de verhouding, heden en verleden, die onder meer tot uitdrukking komt in de vraag hoe wij het verleden levend kunnen houden.

Het levend houden van erfgoed en geschiedenis vormt de kern van de tweede cluster verwachtingen en experimenten. De vraag of je de geschiedenis ook werkelijk kunt na-beleven duikt sinds Huizinga regelmatig op. Op dit terrein wordt van beeldend kunstenaars vaak veel verwacht. Opnieuw komen de begrippen creativiteit en verbeelding bovendrijven. Bij het na-beleven wordt vaak aan theaterspel en performances gedacht. In de beeldende kunst is het begrip ‘re-enactement’ een eigen leven gaan leiden.

De derde cluster van verwachtingen is met de tweede verweven omdat het belang van dit verlevendigen van de geschiedenis in het contact met het publiek ligt. Bij contact met het publiek kan je denken aan de overdracht van kennis, aan educatie, maar vaak strekken de verwachtingen zich verder uit, en is het werkelijk streven het bereiken en betrekken van (nieuwe) groepen mensen bij erfgoed en cultuur. Dat bij dit proces beeldende kunstenaars betrokken worden is niet vreemd. Op dit moment werken veel kunstenaars projectmatig. Zij zijn met hun werk niet meer uitsluitend gericht op het maken van objecten voor musea, maar bewegen zich actief in een omgeving, op zoek naar contact met de bewoners ervan. Deze artistieke ontwikkeling komt voort uit de democratiseringstendensen van de jaren 60 en leidde in de jaren 90 tot categorieën als ontmoetingskunst en community art. Kunstinhoudelijk is de concrete democratiseringswens verweven met de conceptuele kunst, maar in praktijk is de ontwikkeling naar vele kanten uitgewaaierd. Er is ook sprake van een verloop naar het thema identiteit, en zoals bekend in de afgelopen jaren ook naar het thema Nationale identiteit.

Het is niet van belang of deze clusters als categorieën kunnen functioneren. Het gaat hier vooral om hun samenhang. Als je het hele veld overziet, merk je dat er sprake is van meerdere parallelle ontwikkelingen die zowel erfgoed, als beeldende kunst betreffen. Beide groepen zoeken naar strategieen en methoden om een zo groot mogelijk publiek bij nieuwe kennis en ontwikkelingen te betrekken. Maar, er is ook sprake van verschillen. ‘Capturing Metamorphosis’ gaat eigenlijk (vanuit het perspectief van de curator) over nieuwe media en archeologie. ‘The object Lag’ gaat eigenlijk (vanuit het perspectief van de curator) over de manier waarop beeldende kunstenaars op dit moment met de verstarring van objecten omgaan. Erfgoedinstellingen, monumentenbeheer en beleidsmakers, streven wellicht andere doelen na. Toch zijn deze artistieke vraagstellingen ook voor historici interessant. Kunstenaars stellen vaak vragen die aan het heden zijn gerelateerd en mogelijk onder het publiek leven. Een goed voorbeeld van een dergelijke vraag is het oorspronkelijke uitgangspunt van ‘’Monument to another Mans Fatherland’ van Lonnie van Brummelen en Siebren de Haan: Hoe kijken hedendaagse Turken in Berlijn tegen het Pergamon altaar aan? De blik van een kunstenaar kan verhelderend zijn, zoals Peter van Mensch aan de hand van het werk van Fred Wilson zal laten zien.

Na deze beschrijving zou het kunnen lijken alsof de positieve resultaten van de projecten voor de hand liggen. Maar we staan natuurlijk pas aan het begin. In 2009 schreef Manfred Sellink, directeur Musea Brugge die hier vandaag wegens ziekte helaas niet kan zijn, een pleidooi voor een samenwerking tussen erfgoed instellingen en musea. (2)  Hij benadrukt vooral dat beide groepen wellicht van elkaar kunnen leren. De musea van de kunstenaars, maar de kunstenaars ook van de musea. Als voorbeeld noemt hij het doen van archiefonderzoek. Er is kortom nog veel te onderzoeken en deze  meeting is vooral bedoeld om weer een stap verder te komen, inhoudelijk en praktisch. We willen de projecten evalueren en de basis leggen voor nieuwe samenwerkingsverbanden.

Namens de organisatoren,

Ellie van den Bomen, Birgitta Fijen, Saskia Monshouwer

 

Met dank aan de gastheer Holger Nickisch en de sponsoren

De provincie Noord-Holland, De Mondriaan Stichting

 

Literatuur:

1.       Mike Pearson en Michael Shanks, ‘Theatre / Archeologie’ , Routledge, London –New York (2001) 

2.       Manfred Sellink, ‘Kunst en erfgoed: twee gescheiden werelden?’, Bron: <H>art nr.50, 16 april 2009

Projecten en tentoonstellingen:

‘Monumentalisme – geschiedenis nationale identiteit  en geschiedenis’ 28 augustus 2010 t/m 9 januari 2011, in het Stedelijk Museum van Amsterdam, georganiseerd in het kader van de  gemeente aankopen Amsterdam,  curator: Jelle Bouwhuis.

‘Atlas Overstad’, Presentatie maart 2010, een project van Ketter & Co in samenwerking met Kunst en Cultuur Noord-Holland en Cultueel Erfgoed Noord-Holland

‘Wierdijk’, hergebruikt landschap, continuiteit en verandering, Presentatie 2010. Ketter&Co, Irene Fortuyn, Arjan Karssen, Arno Vriends, in opdracht van Provincie Noord-Holland. De uitkomsten hiervan zijn gebruikt bij de ontwikkeling van het voorstel voor het toekomstig functioneren van de Wierdijk.

‘Capturing Metamorphosis’, Tentoonstelling en lezingen programma, 2 september t/m 31 oktober. Allard Pierson Museum /Uva Erfgoedlab,  concept Elana Alexandrova, research en advies Vladimir Stissi en Martine van Kampen

‘The object Lag; The archeology of autonomy’,  24 juli Teylers Museum Haarlem, georganiseerd door de Nieuwe Vide, curator Emily Wiliams