Gisteren het slot van de expositie Safe Distance van Rune Peitersen in Den Haag bijgewoond. Een mooie tentoonstelling bij LiefhertjeenGroteWitteReus (LhGWR) in Den Haag waarin de nadruk lag op de beeldenseries die Rune sinds pakweg 2014 maakte aan de hand van real-time beelden van geweld. Na een periode waarin hij vooral de fysieke en mentale aspecten van kijken en zien onderzocht (Saccadic Sightings), richtte hij zich op de manier waarop wij met registraties van gewelddadige scenes omgaan.
Internet is een vreemde plek. Het is een medium waarop wij dagelijks miljoenen teksten en beelden plaatsen, video’s, foto’s, ad random beelden van bewakingscamera’s, selfies, registraties van vergaderingen, colleges…een veelheid aan informatie waardoor de plek in zeker opzicht een spiegel van de bestaande wereld wordt. Maar de grote administrator – internet als communicatiemiddel, archief, medium én netwerk is ook anders, misschien zelfs meer. Het is door de verzamelde gegeven ook een producent van nieuwe kennis, te destilleren uit de achterliggende digitale informatie; een terrein vol sporen, patronen die door de juiste tracker gelezen en begrepen kunnen worden. Internet is veel, wat allemaal laat ik nog even rusten. Ik kom er straks nog op terug, als ik de expositie Without firm ground over Vilém Flusser bij West in Den Haag bespreek die ik aansluitend bezocht.
Eerst Peitersens werk, dat zich op een klein, beeldend onderdeel van internet richt. Safe Distance – de titel is een vermaning. In een wereld waarin de mensen lijden aan getuigenisdwang – en alles wat hun telefooncamera registreert op internet zetten – worden we ongevoelig voor geweld. “Wherever people feel safe (…) they will be indifferent,” aldus een citaat van Susan Sontag uit Regarding the Pain of Others dat Peitersen op zijn website heeft staan. Met deze waarschuwing in zijn achterhoofd verzamelt en observeert hij de beelden van oplaaiend geweld tijdens demonstraties bijvoorbeeld. ‘Ze vonden allemaal in democratische gebieden plaats”, zegt hij over de eerste reeks Safe Distance-beelden die onder andere tijdens de tentoonstelling bij de gemeente aankopen van Amsterdam ‘On the Move’ in het Stedelijk Museum te zien zijn geweest.
In de drie daarop volgende reeksen, Safe Distance ‘High Ground’, ‘Pirates’ en ‘Ruins’ neemt hij specifieke situaties onder de loep. Terwijl ik het noteer realiseer ik me dat deze formulering in dit geval bijzonder treffend is. Peitersen gebruikt dan wel geen vergrootglas, toch heeft de bewerking van de beelden iets met dit vergrotende effect te maken. Nadat hij beelden van een real time situatie vond – feitelijk een vreemde voortgang, want zodra hij deze ‘fotografeert’ zijn ze niet real time meer – kiest hij een reeks situaties uit die de absurditeit van de observatie verbeelden. Je kijkt mee door de zoeker van een drone die scherp stelt en zal schieten; piratenschepen worden opgeblazen. Vlak voor dat moment zijn de mensen gevlucht, want – zo legt Peitersen uit – er zijn verschillende redenen om die boten te vernietigen, soms gebeurt dat door de piraten zelf, soms doen militairen dat om boot en arsenaal in één keer kwijt te zijn; In de derde reeks werken zie je ruïnes.
Peitersen selecteert beelden en bewerkt ze. De vlammende momenten uit diverse betogingen worden in een zwart geblakerde achtergrond geplaatst (de functie ‘paint’ in fotoshop). Zowel de piksels die op de sterk vergrootte prints goed te zien zijn, als de diepzwarte kwaststreken vergrootten de suggestie dat je als kijker een gluurder bent; de ruïnes lijken op die uit gamesituaties (geen toeval want er zijn voldoende games die volledig op echte situaties gebaseerd zijn) en op de beelden die door drones geschoten zijn, prijkt de roos van een telescoop.
En na de beschrijving van de beelden, volgt de discussie: Het is duidelijk dat internet en de verschillende sociale media met hun vermogen om bliksems snel allerlei beelden van privépersonen over de hele wereld te verspreiden, soms gunstig uitwerken, bijvoorbeeld als de bemoeizucht van autoritaire overheden overruled wordt, maar ook nadelen hebben: De sporen blijven achter en komen in de administratie van diezelfde overheden en anderen terecht. De versnelling is enorm, maar of er daadwerkelijk iets nieuws gebeurt vraag ik me af.
Kijkend naar de beelden van Rune Peitersen denk ik dat het belangrijk is om je te realiseren dat we waarschijnlijk onverschillig zijn omdat we niet anders kunnen. Natuurlijk is het vreemd dat we gewelddadige situaties van over de hele wereld bij kunnen wonen. Het maakt ons nieuwsgierig en machteloos. We kunnen immers maar weinig doen. Super verantwoordelijk én onvermogend. Juist daarom is het niet zo heel erg vreemd dat sommige jonge mannen en vrouwen op die machteloosheid reageren door naar Syrië te gaan, of naar Griekenland om vluchtelingen te helpen.
Kijkend naar de beelden van Peitersen denk ik ook: het gaat nog steeds om de vraag wat écht is en wat niet, de realiteit is immers altijd achterhaald als je haar afbeeldt of anderszins reproduceert. En dat bepaalt wat mij betreft de waarde van Peitersens project; Hij bewerkt de beelden zo dat de paradoxen van het medium op de voorgrond treden en maakt kunst.
Dat het om geweld gaat, choqueert gelukkig nog altijd.
Voor mij, maar dat is zeer persoonlijk, is het voorkomen van zeer gewelddadige scenes op internet niet interessant vanwege het politieke belang. Natuurlijk ben ik blij als het prijsgeven van beelden democratiserend werkt, maar ik ben te wantrouwig om hierop in te zetten. Propaganda komt in vele vormen voor. Het gaat om de ruimte in je hoofd, om de vragen die je stelt en of je staat bent om een weerwoord te formuleren.
En daarmee komen we vanzelf bij die anderen heel bijzondere expositie aan over het werk van Vilém Flusser en ik citeer de eerste regels uit het persbericht: “Synthetic images as an answer to Auschwitz” (‘We Shall Survive in the Memory of Others’) asserted Vilém Flusser (1920–1991) forcefully in an interview shortly before his death.”
De tentoonstelling, samengesteld in samenwerking met het ZKM (Zentrum fur Kunst und Medien Technologie Karlsruhe) en de Akademie der Kunste in Berlin is werkelijk iets bijzonders. Het is voor mij een eerste confrontatie met het werk van Flusser en ik heb niet de illusie dat ik volledig weer kan geven waar deze zeer actieve denker voor staat, maar er waren in de expositie zoveel prikkelende momenten dat ik wel voldoende aanknopingspunten voor een beschrijving meen te hebben.
De entree is overrompelend. Overal geluid van de verschillende videos en films die er getoond worden, soms van de jonge kunstenaars die aan de expositie deelnemen en commentaar leveren op het werk van Flusser, soms beelden van gesprekken met Flusser zelf. En omdat ik zijn werk niet ken, concentreer ik me vooral op de werken over Flusser zelf, in 1920 geboren in Praag. In 1930 naar Londen gevlucht. In 1960 kwam hij in Brazilië terecht waar hij een groot deel van zijn leven verbleef en zich bezig hield met linguïstiek. Hij dacht na over taal en beeld en formuleerde, o.a. naar aanleiding van de introductie van de video, prachtige analysen over de mogelijkheid van beelden om ware informatie over te brengen. In de manier waarop hij dit deed, zien wij tegenwoordig onmiddellijk het functioneren van internet terug.
Er zijn twee films die ik uitgebreider bekeek: ‘Fred Forest: Les Gestes du professeur’ (1974/2015) en Haroun Farocki: Cath Phrases – Catch Images A Conversation with Vilém Flusser.
Om met de laatste te beginnen. Op een groot scherm wordt het interview van Flusser met een jonge Fraocki getoond. Beide mannen analyseren een pagina van de Bild-Zeitung, een krant die destijds vaak in het nieuws was en onder andere een belangrijk rol speelt in Heinrich Böll’s roman: ‘Die verlorene Ehre der Katarina Blum’. Farocki links, veel donker haar, voorover gebogen aan het tafeltje in een koffiehuis. Flusser rechts, ook voorovergebogen, twee brillen op het hoofd, vier paar glazen. Eén bril voor zijn ogen en één op zijn hoge kalende voorhoofd, voor zijn hersens lijkt het wel. Ze praten. Praten over de manier waarop het beeld de woorden verdringt. Er ligt een gefotografeerde dode man over de enorme kapitalen heen. Flusser legt uit hoe het woord nu een beeld is geworden. De analyse is prachtig en het is fijn om naar zijn stem te luisteren. Ook Haroun Farocki heeft zijn hele leven aan de werking van media en mediabeelden gewijd. Serious Games is een van de beste kunstwerken over geweld en nieuwe media die ik ken.
De andere film, zwart-wit, is wat mij betreft nog indrukwekkender. ‘Fred Forest: Les Gestes du professeur’ (1974/2015) ook curator Baruch Gottlieb besteedt er in zijn essay dat bij de expositie werd uitgegeven uitvoerig aandacht aan. Weer zie je een beeld-analyserende Vilém Flusser. Vermenigvuldigd, want de projectie bestaat uit vier onderdelen: Links Vilém Flusser en face met ontbloot bovenlijf ergens in een prachtig tuin, hij spreekt in de camera over handgebaren die hij maakt; Rechts nogmaals drie veel kleinere beelden waarop de handgebaren herhaald werden.
En hij legt uit wat er gebeurt als je een handgebaar op een video toont en vraagt zich af of de informatie die een videobeeld oplevert betrouwbaarder is dan geschreven informatie of niet. Hij spreekt over zichzelf, over het gebaar, de (kritische) invloed die de filmer heeft, ook hij is immers daadwerkelijk aanwezig. Het is fascinerend om te zien. Ik blijf lang kijken. De film is zelf interessant, maar heeft ook een meerwaarde omdat Flusser zich als een van de eersten beseft dat niet het beeld zelf, maar de informatie die het prijs geeft, eventueel zelfs omgerekend in getallen, datgene is dat wetenschappelijke (ware) informatie bevat, een verwijzing naar de ‘synthetische’ beelden uit het persberichtcitaat. Maar natuurlijk is de film ook een paradox, want juist de precieze beschrijving van de informatie over een handgebaar die een videobeeld bevat, maakt duidelijk hoe belangrijk taal is. De gesproken taal waarin Flusser zijn analyse uit en de geschreven taal van de ondertiteling die driekwart van het beeld in beslag neemt. Wat op de drie kleine beelden recht gebeurt kan ik al helemaal niet meer zien. En zo zet het hele beeld, andere gedachte ingang, vice versa. Te veel om op te noemen, blij dat ik de expositie zag.
Voor iedereen die meer wil weten en zien, raad ik de uitstekende website van West aan, waar behalve goede documentatie, foto’s van de expositie, teksten en achtergronden, ook de videoregistraties te vinden zijn van het Flusser-symposium dat op 15 en 16 april in West plaats vond.
one will praise the surface because one cherishes the hope of being able to put
fingertips at the service of the eyes, the computer at the service of the imagination
Vilém Flusser and the Arts, Without Firm Ground | with ZKM, Karlsruhe & Akademie der Künste Berlin | 19.03.2016 — 07.05.2016 | West Den Haag
Rune Peitersen | Safe Distance | 5-3 23 – 4 2016 | LhGWR Den Haag
