presentaties in Amsterdam en Rotterdam

Milena Bonilla, The Accumulation of Capital (riddled), 2019. Photo: LNDWstudio

Het komt niet zo vaak voor dat je de mogelijkheid hebt om in één week meerdere tentoonstellingen van dezelfde kunstenaar te zien. Op een donderdagavond – het is winter en donker – fiets ik naar de nieuwe ruimte van Framer Framed in Amsterdam Oost, waar de tentoonstelling Elsewheres Within Here te zien is. De jonge Maleise curator Jo-Lene Ong. Vier van de kunstenaars die aan de expositie deelnemen, Remco Torenbosch, Sissel Marie Tonn, Mehraneh Atashi en Milena Bonilla geven deze avond een toelichting bij hun werk. Vooral het werk en de uitleg van Sissel Marie Tonn zal indruk maken. Zij combineert een bizarre voorkeur voor een mix van wetenschappelijke, maatschappelijk en filosofische teksten met een onwerkelijk gevoel voor vorm, vormgeving, kleur en materialiteit. Maar ook het verhaal van Mehraneh Atashi en Milena Bonilla bevallen me goed. De rondgang van Athashi door haar leven in Iran en haar werk, een even  kwetsbare als sterke vorm van kunst, ontroert me. En toevallig heeft Milena Bonilla ook een expositie in Rotterdam. Daardoor zal ik in staat zijn me iets verder in haar werk te verdiepen.

Milena Bonilla komt oorspronkelijk uit Bolivia. Zij heeft een gepassioneerd verhaal over haar bijdrage aan de expositie Elsewheres Within Here. Ze maakte een werk rond een krantenartikel dat haar aandacht trok. Aan de grens tussen Duitsland en Tjechoslowakije zouden zich herten bevinden, die ook nu nog, nu de zwaarbewaakte grens inmiddels al enkele jaren is verdwenen, de grens tussen beide landen niet overschrijden. Dit ietwat merkwaardige, wellicht was dik aangezette bericht prikkelde haar fantasie en ze ging om weg om te kijken wat er mogelijk van klopt en wat er aan verhalen achter zit. Niet veel later vermeld de moderator dat Bonilla op dit moment ook een expositie heeft bij Tale of a Tub in Rotterdam, een initiatief waar ik wel over gehoord heb maar nog niet was gaan kijken. Bonilla maakte er een expositie met het leven van Rosa Luxemburg als uitgangspunt en dat lijkt me zeer de moeite waard. Tot slot zie ik op internet dat zij ook een presentatie had bij PuntWG, een initiatief bij mij in de buurt. Voldoende redenen dus om over haar werk te schrijven. Bij werk dat grotendeels op (artistiek) onderzoek is gebaseerd is zo’n combinatie van exposities misschien nog wel belangrijker dan bij andere soorten werk; Je ziet immers maar een klein beetje van al die uren onderzoek op zo’n expositie, en hoewel de verwerking door kunstenaars soms een wezenlijke en wezenlijk andere bijdrage is dan die van wetenschappers, kan een expositie vol resultaten van onderzoeken ook wat saai zijn en teleurstellen. Maar in dit geval kan ik dus wat dieper doordringen in de motivatie van de kunstenaar om via onderzoek kunst te maken.

“The hour before sunset has a magic all its own.”
citaat uit een brief van Roza Luxemburg aan Hans Diefenbach, Wronke, 29 Juni 1917

Milena Bonilla, Dark Fading Chlorophyll (Luxemburg) 2019, dia projecties

Hoewel ik haar werk voor het eerst zag op de expositie Elsewheres Within Here wil ik mijn beschrijving beginnen bij de tentoonstelling Eden Hotel in Rotterdam. Niet alleen is hier sprake van een solo-expositie, ik had ook de indruk dat dit onderwerp haar zeer aan het hart gaat. De figuur van Roza Luxemburg is dan ook heel bijzonder, niet alleen omdat zij een bijzondere vrouw was, ook omdat het de moeite waard is om haar democratische / socialistische ideeëngoed zo nu en dan opnieuw te beschouwen. En dat is wat Bonilla doet. Met groot enthousiasme, geduld en fantasie bekijkt zij op nieuw het werk van de activiste, haar leven, de boeken en de archiefstukken die zij achter liet. Op grond van dat onderzoek ontstonden meerdere werken, die zeker in hun samenhang een interessant beeld op leveren.

Roza Luxemburg is een bijzondere, en in zeker opzicht controversiële socialiste. Wanneer je de feiten over haar bewogen leven kort in beschouwing neemt, besef je je al snel dat dat vooral komt omdat de politieke veranderingen zich in haar tijd nog moesten vormen. Nu weet je ongeveer hoe het met Rusland en Duitsland verging. Luxemburg droeg daar als gepromoveerde politicoloog haar steentje aan bij. Dat haar ideeën afweken van bijvoorbeeld Lenin of Marx is op zich niet bijzonder. Iedere jonge socialist probeerde nieuwe ideeën te vormen. Wel kan je je afvragen of Luxemburg als vrouw met een eigen visie evenveel kansen had als andere mannen, met name omdat het machtsspel – her ging immers om nationale en internationale politiek – zeer hard gespeeld werd. Luxemburg die in The Accumulation of Capital al vroeg extra aandacht besteed aan de samenhang tussen kapitalisme en imperialisme, is enerzijds, milder, anderzijds radicaler dan de gangbare stromingen, ook die binnen de socialistische gemeenschappen en – latere – partijen. Milder omdat zij tot op het laatst blijft geloven in basale democratische organisatie vormen, milder omdat zij kleinere gemeenschappen, zelfs op basis van nationalistische samenhangen, voorstaat. Extremer omdat zij dan ook daadwerkelijk de arbeider en de gewone man invloed wil geven. Als zij rond de eerste wereld oorlog samen met Karl Liebknegt opstanden organiseert in Berlijn, wordt zij bekend als “Bloody Rosa” (blutige Rosa), een griezelige bijnaam, die ik me herinner van de geschiedenislessen op middelbare school. Het is een vorm van propaganda.

Bonilla maakt in haar werk vooral gebruik van de aspecten van het werk van Luxemburg die nu de indruk geven ‘hun tijd vooruit’ te zijn geweest. Boven in de grootste ruimte van het gebouw maakte zij een installatie rond het centrale theoretische werk van Luxemburg, The Accumulation of Capital. Op een sokkel staat het boek, waar met een geweer een gat in geschoten werd. Op de wanden staan de woorden, los, associatief, die op de beschadigde plekken hebben gestaan. Het is een mooi werk, maar door de eenvoudige logica ook wat ‘koud’. Het meest ontroerende en evocerende werk is beneden te zien, daar waar je het initiatief binnen komt. Dark Fading Chlorophyll (Luxemburg). Het werk bestaat uit dagboekfragmenten en de gefotografeerde pagina’s uit een herbarium, die om en om als een dia projectie getoond worden. Luxemburg heeft een forse tijd gevangen gezeten, en begon, toen zij in de gevangenis zat haar omgeving te bestuderen en te beschrijven. Ze bezat een klein tuintje, wat de bron werd voor het herbarium. De tekstfragmenten die Bonilla koos gaan vervolgens allemaal over natuur en weersomstandigheden.  Het werk is mooi. Mooi vanwege de kwetsbaarheid van de gedroogde planten. Ze bevinden zich op dit moment in de collectie van het IISG (Instituut voor Sociale Geschiedenis) in Amsterdam, maar zijn in slechte staat. Dat zij langzaam vervagen in het donker werd een onderdeel van de installatie en wordt in de titel ervan gememoreerd. De bloemen in combinatie met de goedgekozen teksten, die ook de stemming van de activiste illustreren, levert een bijzonder beeld op. Bijzonder ook, omdat ik niet denk dat een wetenschapper, ruimte zou hebben gevonden voor deze subtiliteiten.

Behalve een diapresentatie maakte Bonilla ook een tafel met de zaden van de verschillende planten waarin zij haar voorstellingsvermogen de vrije loop laat. Hier vertellen de zaden verhalen over fysieke en psychische kwalen en de mogelijke oplossing die kruiden kunnen bieden. Metalen verbindingen vormen een netwerk, waardoor dit werk in Rotterdam op het werk met de herten in Amsterdam gaat lijken. Hoewel het nu niet altijd visueel de meest indrukwekkende werken zijn, vormen deze netwerk-achtige constructies wel de kern van haar oeuvre. Want mythologische en verhalend denken vormt volgens Bonilla een mogelijke oplossing voor de huidige problemen en nadelige erosie van het wereldwijde kapitalisme. Sterk geïnspireerd door het denken en de kennis van inheemse volken (first people) probeert zij verhalen te vertellen die de mens in de netwerken van dieren en planten integreren. Bij haar verdediging en verklaring van deze fantasievolle aanpak moet ik denken aan het werk van Falke Pisano, die immer ook probeert om de verhaalstructuren van verschillende omgevingen en tijden te begrijpen.

Dus hoewel ik soms denk dat het werk van Milena Bonilla nog uitbundiger zou mogen zijn, bevat het vele interessante aanknopingspunten om actuele problemen te begrijpen. In veel opzichten is haar Boliviaanse achtergrond bepalend. Je kunt deze terugvinden in haar kennis en affiniteit met first people, maar ook in haar politieke interesse. Roza Luxemburg interesseert haar vanwege mogelijke aanknopingspunten met het denken over omgeving en natuur, maar ook vanwege haar gewelddadige dood. Luxemburg is aan het einde van haar leven ‘verdwenen’, zoals ook in vele Zuid-Amerikaanse landen politieke tegenstanders ‘verdwijnen’ en dit is nog steeds een treffend gegeven. Ook zonder grote politieke betrokkenheid blijft het schrijnend dat op dit moment rechts kan overleven – inclusief sommigen die daadwerkelijk misdaden begingen – en links toch wel heel erg vaak een veeg uit de pan krijgt. Of vergis ik me?

Milena Bonilla, The Accumulation of Capital (riddled), 2019. Photo: LNDWstudio

Eden Hotel ǀ Milena Bonilla ǀ 16.11.2019 – 26.01.2020 ǀ tale of a tub, Rotterdam

Elsewhere Within Here ǀ Mehraneh Atashi, Milena Bonilla, Irene de Craen, Rumiko Hagiwara, Aram Lee, Arvo Leo, Natasha Papadopoulou, Thomas Swinkels, Remco Torenbosch, Sissel Marie Tonn, Marieke Zwart  ǀ curator Jo-Lene Ong   ǀ 28.09 – 05.01 2020 ǀ framer framed  Amsterdam

05.01 2020
Sissel Marie Tonn  ǀ Reading Room: ‘The Rights of Future Generations’  ǀ Reading: ‘Rethinking representation: The challenge of non-humans’ by Mihnea Tanasescu & ‘Enfranchising the future Climate justice and the representation of future generations’ by Inigo Gonzalez-Ricoy and Felipe Rey