Wout Herfkens

Op 29 juli 2015 is het precies 125 jaar geleden dat Vincent Van Gogh stierf. Dat wordt in Nederland met meerdere exposities herdacht waaronder twee met zijn brieven als uitgangspunt. De ene expositie When I Give, I give myself werd samengesteld door kunstenaar Henk Schut en is te zien in het Van Gogh Museum in Amsterdam. Aan deze tentoonstelling nemen 23 kunstenaars deel die nationaal of internationaal in de aandacht staan en voor het merendeel uit Nederland komen. Dan moet je denken aan Jan Fabre, Navid Nuur, Alicia Framis en Wouter Venema. Onder hen ook Arnold Grunberg en andere schrijvers. De andere expositie heet In de ontreddering de kalmte bewaren en werd samengesteld door Rinke Nijburg en Wout Herfkens. Aan deze tentoonstelling in de alternatieve ruimte Circa… Dit in Arnhem nemen 37 kunstenaars deel, één voor ieder levensjaar van Vincent van Gogh.

Jelle Korevaar

Rinke Nijburg, Erik Odijk, Marcel Reijerman
voorgrond: Jelle Korevaar

Ik noem in mijn inleiding deze twee exposities om verwarring te voorkomen. Het concept van beide tentoonstellingen komt namelijk overeen. In beide gevallen heeft een kunstenaar curator de leiding en reageren de deelnemende kunstenaars op de bijzondere brieven van Van Gogh waarin hij zijn drijfveren helder en voor de meeste kunstenaars zeer herkenbaar beschrijft.

Maar, er zijn ook belangrijke verschillen. In When I Give, I give myself reageren de kunstenaars op ‘alle’ brieven van Van Gogh. Zij kozen zelf een tekst die hen aanstond, wat onmiddellijk in de richting van een interpretatie wijst. Het gevolg is dat, hoe goed de individuele kunstenaars ook mogen zijn, de tentoonstelling een allegaartje wordt van vrije Van Gogh interpretaties. De curatoren van In de ontreddering de kalmte bewaren vragen daarentegen om een reactie op één enkele brief: de laatste die Van Gogh geschreven heeft. Zij vragen om een geschreven reactie en een goedgekozen (of nieuw gemaakt) werk. Dat maakt deze tentoonstelling compacter, maar ook waarachtiger en vrijer.

Overigens, is de versie van de brief die voor de expositie gebruikt wordt is niet werkelijk de laatste brief, legt Teio Meedendorp Senior Researcher van het Amsterdamse Van Gogh Museum uit, het gaat om een concept, een kladversie van de laatste brief die Vincent op zak hield terwijl hij een iets optimistischer en uitgebreidere versie daadwerkelijk naar zijn broer verzond. De brief werd na zijn dood door broer Theo op zijn lichaam gevonden.

Toch is die ontroerende historische informatie alleen zijdelings van belang. Het gaat vooral om de relatief complexe inhoud. In de brief raken drie, voor kunstenaars wezenlijke thema’s, elkaar. Het gaat over geld en de spanningen daaromtrent. Zoals in de meeste brieven dankt Vincent Theo eerst voor de meegestuurde 50 francs, om vervolgens in te gaan op Theo’s plan om voor zichzelf te beginnen nadat de eigenaren van de kunsthandel waar hij werkt een loonsverhoging weigerden. Het gaat over het gegeven dat nieuwe kunst zo moeilijk op de markt te brengen is. Dode kunstenaars doen het beter. En het gaat om het kunst-maken zelf, om: “(…) de productie van sommige doeken die zelfs in de ontreddering de kalmte bewaren.” Een proces waarvoor Vincent “zijn leven riskeert en de helft van zijn verstand opofferde.” Daarmee sluit de brief.

Dit levert een mooie tentoonstelling op. Rinke Nijburg en Wout Herfkens hebben duidelijk een eigen voorkeur en een eigen stijl; Ze maakten keuze met de losse hand, wat tot een interessante visuele ervaring leidt. Hun werk is zorgvuldig opgehangen en er is op een goede manier gebruik gemaakt van de merkwaardige ruimte vol nissen en muren van ongesausde betonblokken, honingraadvormige ramen en verticale tuinen – aan de buitenkant wel te verstaan.

Arnold Sas

Midden in de ruimte van de eerste verdieping hangt Cultivation een werk van Jelle Korevaar, kunstenaar en fotograaf die zich toelegt op het construeren van eigenzinnige machines. Het gaat in dit geval om het kwetsbare geraamte van een kleine papegaai die middels een constructie van touwtjes, klosjes en een elektromotortje de vleugels op en neer beweegt. Een ander werk dat mijn aandacht trekt is een schilderij van Arnold Sas waarop een tweedelige scene van een thaibokser en Vincent van Gogh die van een afstand de sportieve oefening aanschouwd. Ik breng mijn hoofd naar het doek en ben verrast door de houterig, kleurrijke kwaststreken. Een paar tellen later, raak ik met de kunstenaar zelf bekend. Hij groet me, geeft me een ansichtkaart van zijn nieuwe houten beeld – een thaibokser – en stuitert door de ruimte. Vlak bij de deur zie ik een mooie grote tekening van Kinke Kooi.

Het werk dat de kunstenaars inzonden is niet altijd direct aan de inhoud van de brief te relateren. Wel kozen de meeste kunstenaars voor werk waarbij zij zich zeer betrokken voelen. Wellicht vermoeden zij ook dat het publiek er wat huiverig tegenover staat. Naast hun werken hangt de brief die zij ten antwoord schreven. Sommigen gaan in op de crisis, anderen waaronder Jenny Ymker geven een verdere verklaring van hun werk. Zo verwijst Ymker naar the lady of shalott, het gedicht van Alfred Lord Tennyson. Het is niet mogelijk om alle handgeschreven en geprinte brieven te lezen, maar wat je meekrijgt is aangenaam divers.

Jenny Ymker

De organisatie overweegt om de brieven te bundelen en beschikbaar te stellen aan het publiek, een vorm van artistiek protest. Want voor velen verwijzen de teksten van Vincent direct naar het hedendaagse kunstenaarsbestaan. Geld, vernedering en succes, horen bij elkaar en het is niet alleen een vorm van valse romantiek als een kunstenaar zijn of haar beklag doet. Nee, je mag kunst niet beperken tot een lange zeurpartij over geld, maar je hebt die 50 Francs wel degelijk nodig. En nee, het is niet verstandig enkel ellende te thematiseren, maar wat kunstenaars te zeggen hebben valt nou eenmaal niet volledig samen met de leuke en vrolijke boodschappen van reclame- en televisiemakers. En zo is er meer aan de hand dan wat beleidsmakers en een enkele hoogleraar in de economie van de kunst en de cultuur beweren, namelijk ‘dat kunstenaars gewoon niet zo goed van marketing weten’ en ‘lui geworden zijn van de enorme hoeveelheden steun die zij gekregen hebben”. Het maken van kunst en het verkopen ervan zijn twee systemen. Deze vallen niet samen. En tot slot, een complex werk dat niet onmiddellijk door het publiek en verzamelaars gewaardeerd wordt, hoeft geen slecht werk te zijn.

Ondertussen gaan we langzaam terug naar een situatie waarin alleen een aalmoes voldoet.
Zelfs de schaamte is terug. Op een bijeenkomst in het Dolhuys ten bate van de creatieve werkplaatsen waar psychiatrische patiënten en mensen met andere beperkingen begeleidt worden wanneer zij kunst willen maken, vraagt Hedy D’Ancona aan de zaal:
“Wie heeft hier last van de bezuinigingen?” Er gaan maar een paar handen omhoog.
“Dat zijn er maar weinig!” En ze vervolgt haar voorzitterstaken.
Maar naast mij wordt gebromd: “Dat laat je toch niet aan iedereen weten…”

“Waarde Theo, Bedankt voor het briefje van 50 Francs.”

Jan van der Pol

Een goede kunstenaarstentoonstelling kan een antwoord zijn. Boven werkt Roos van Haaften haar bijdrage bij, een schaduwspel dat een landschap vol fabrieken verbeeldt. Het landschap waarin Van Gogh zich bewoog? “Toen stonden daar nog geen fabrieken”, zegt iemand. Van Haaften werkt rustig door, ze krast met een scheermesje wat stof en zand bij elkaar dat op een glazen schap ligt, en van onderen met een felle lamp beschenen wordt. Naast haar werk hangt aan de muur een groot schilderij van Jan van der Pol met op de bovenste helft van het doek een schrijnend portret van een opgezwollen figuur met een roze bol poppengezicht en op de onderste helft een landschap, zoals we dat kennen vol horizon en horizonvervuiling, autowegen fabrieken, elektriciteitskabels, la condition humaine.

Roos van Haaften

Beneden verwijst Marc Mulders met enkele aquarellen en schilderijtjes van bloemen naar vormen van vergeving. Ook Erik Odijk schildert natuur. Joanneke Meester toont een groot werk in wit en blauw. Er is op de tentoonstelling kortom veel te zien. Ik denk dat iedereen echt zelf moet kijken, omdat hier iets gebeurt wat kunstenaars werkelijk treft. Wat je ziet is eerlijk en heeft alles te maken met de kunstpraktijk; zomaar concepten en buitenkanten zijn afgepeld. De tentoonstelling heeft precies die meerwaarde die een expositie die door kunstenaarscuratoren wordt samengesteld moet hebben: sfeer, een eigen handschrift, lef.

In de ontreddering de kalmte bewaren
12 juni t/m 12 juli 2015, circa … dit. Arnhem

Met rechts in beeld Teio Meedendorp