What if every book for the past 500 years had been reporting its readers at headquarters?

Eva Olthof: Return to Rightful Owner, installation view at the Van Abbemuseum’s library. Photography Peter Cox, Van Abbemuseum

Noteren, bewaren en verspreiden: Deze combinatie van het opslaan en doorgeven van informatie staat centraal in de ontwikkeling van de westerse cultuur. Al in de vroege 16^e eeuw was de mogelijkheid om beelden en teksten te drukken, te vermeerderen en verspreiden de motor van fundamentele veranderingen. Het droeg bij aan de ontwikkeling van nieuwe kennis en fundamentele veranderingen in de samenleving en de politiek. Van Reformatie tot contrareformatie; van Franse Revolutie tot de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten; van het ontstaan van democratie tot globalisering (of, mondialisering zoals een taalpurist mij leerde); de manier waarop kennis en informatie konden worden bewaard en doorgegeven bepaalde wie de macht kreeg en hoe. Ik verbaas me niet dat een NRC-artikel over Luther vermeldt, hoe deze nogal horkerige monnik zorg droeg voor zijn imago. Hij werkte samen met Lucas Cranach de Oude en schreef in de taal van het volk. Ook het toegankelijk maken van de rijks postdienst speelde mee bij de verspreiding van zijn ideeën. Het was volgens het artikel een ontwikkeling die de informatiestroom met een factor veertien versnelde. Veertien keer? Ik sta er even bij stil. Wie heeft dat gemeten en hoe?

Het antwoord moet ik schuldig blijven, maar het deze berekening die de schakel vormt met het creatieve onderzoek van Eva Olthof naar de ‘Amerikagedenk Bibliothek’ in Berlijn. Snelheid en cijfers lijken te passen in een tijd waarin internet de communicatie en registratiemogelijkheden nogmaals fundamenteel versneld en vergroot heeft. Welke invloed heeft die ontwikkeling op bibliotheken en omgekeerd. Kan je in een bibliotheek sporen van dit proces terug vinden? Via een omweg leidt deze aanpak tot vragen over de invloed van de nieuwe technische ontwikkelingen op de hedendaagse samenleving en politiek. Naar Chelsea Menning, Wikileaks, Edward Snowden en de NSA. Zelfs de laatste Amerikaanse verkiezingen zijn er door bepaald. Is de (Russische) beer los? Wordt in toekomst alles ‘Trump-ig’?

Return to Rightful Owner
Hoewel mijn gedachten wellicht wat afdwalen, vormen deze overwegingen wel degelijk de macro-context van het bibliotheek-project ‘Return to Rigthtfull Owner’ van Eva Olthof. In 2015 onderzocht zij enkele bibliotheken in Berlijn, waar haar kunstproject over de ‘Amerika Gedenkbibliothek’ (the American Memorial Library) uit voort kwam. Het instituut werd na de tweede wereldoorlog in het kader van het Marshallplan door het Amerikaanse volk aan Duitsland geschonken.  De Amerika Gedenkbibliothek is gevestigd in een mooi modernistisch gebouw. Ook het interieur is modern en ontleend aan de Amerikaanse traditie. Boeken worden niet aan de teek besteld, zoals gebruikelijk is bij veel universiteitsbibliotheken, maar staan op lange schappen voor iedereen zichtbaar en beschikbaar.

Hier in dit gebouw ging Olthof op onderzoek uit. Zouden er sporen te vinden zijn van de mensen die de bibliotheek bezochten, er boeken lazen en leenden? En wat vertellen die sporen als je ze vindt, over de sociale en politieke situatie in het heden en verleden? Het resultaat van deze vragen werd op verschillende manieren getoond en naar voren gebracht. Op de eerste plaats via een boekje uitgegeven door het Eindhovense ‘Onomatopee’. Daarnaast maakte zij een presentatie in de bibliotheek van het Van Abbe Museum. Het Van Abbe Museum laat vaker kunstenaars toe in de prachtige ruimte vol boeken, in 2004 was bijvoorbeeld werk van Gerlach en Koop te zien ‘in de vitrines’. Nu heeft Olthof daar twee installaties gemaakt. Boven staat een lichtbak met een foto van een marmeren muur bij de entree van de gedenkbibliotheek, een uitspraak van Thomas Jefferson:
Diese Gründung beruht auf der unbegrenzten Freiheit des menschlichen Geistes * Denn hier scheuen wir uns nicht der Wahrheit auf allen Wegen zu folgen und selbst den Irrtum zu dulden solange Vernunft ihn frei und unbehindert bekämpfen kann.

Ik wil nadrukkelijk vermelden dat di presentatie in de bibliotheek inmiddels beëindigd is. Ik schrijf dit artikel naar aanleiding van het boek en de finissage. Het onderwerp interesseert me voldoende om er over te schrijven. Het boekje is bovendien nog steeds te krijgen en de moeite waard voor degene die zich wil verdiepen in de manier waarop kunstenaars historisch onderzoek in hun  werk een plek geven.

Historisch onderzoek door kunstenaars
Het is op dit moment een trend en een wat merkwaardig verschijnsel; de grote behoefte van eigentijdse kunstenaars om eigentijds werk te combineren met een rudimentair historisch onderzoek. Niet alleen kunstenaars die in de openbare ruimte werken gaan uit van de gennius loci, de geest van de plek. Het zijn kunstenaars van allerlei pluimage, ook kunstenaars die installaties maken of performances doen, die archeologie bedrijven en met geschiedenis bezig zijn.  Het levert werken op die de mensen wijzen op hun verbondenheid met een omgeving, maar ook – bijvoorbeeld in het geval van Helmut Dick – werken die mensen waarschuwen en zicht bieden op griezelige onbedoelde of onbewuste aspecten van sommige gebouwen of infrastructuur. [1] Eva Olthof maakt als een historicus gebruik van het archief van de bibliotheek waarna ze met hulp van enkele gasten, zoals de in Berlijn gevestigde curator Doreen Mende en de Amerikaanse Jurist, hoogleraar en internetactivist Eben Moglen de sporen analyseert. 

Tot zover is de opzet van het onderzoek vrij helder. Toch valt het project van Olthof al snel in verschillende onderdelen of thema’s uiteen. Het eerste is de geschiedenis van de lezers van de bibliotheek zoals deze aan de hand van enkele verrassende vondsten kan worden vertelt. Met name de brief van een muziek student die in de vroege jaren zestig twee boeken leent die hij als gevolg van het verloop van de geschiedenis pas in 1989 terug zal brengen. ‘Return to Rigthtfull Owner’ is het onderwerp van de brief en de titel van de installatie en het project.

Doreen Mende schrijft een mooie kunsthistorische tekst naar aanleiding van deze brief.  Via iedere stap en tegenslag in het leven van de schrijver reconstrueert zij de recente geschiedenis van Duistland, Europa en de rest van de wereld. Het gaat om stappen die zij aan de hand van literatuur en kunstwerken illustreert. Het bouwen van de muur tussen Oost en West Berlijn aan de hand van ‘Der geteilte Himmel’ (1963) van Christa Wolff bijvoorbeeld. En het ‘Grundlagenvertrag’ (Basic Treaty) uit 1972 – het verdrag waarin West Duitsland de DDR erkende aan de hand van het kunstwerk  ‘Material for a Film’ (2005 ongoing) van Emily Jacir.  Dit werk, dat zij op de 52^e Biënnale van Venetië toonde, is gebaseerd op het neerschieten van de Palestijnse dichter Wael Zuaiter door de Mossaad. Zij gebruikten 12 kogels en één. De laatste bleef steken in een Arabische vertaling van ´Duizend en een nacht´ die het slachtoffer bij zich droeg. Mende beschrijft het kunstwerk omdat het via het jaartal, 1972, en vanwege een heel ander niet geslaagd proces van erkenning van staten met de geschiedenis van beide Duitslanden verbonden lijkt.

Eva Olthof: Return to Rightful Owner, installation view at the Van Abbemuseum’s library. Photography Peter Cox, Van Abbemuseum

Eva Olthof: Return to Rightful Owner, installation view at the Van Abbemuseum’s library. Photography Peter Cox, Van Abbemuseum

De tweede tekst is van Eben Moglen. Hij schrijft over de ingrijpende gevolgen van het feit dat de Verenigde Staten op dit moment bijna alle informatie die via internet verzameld wordt kan inzien. Daarmee verandert de wereld en wordt de privacy van mensen geschaad. “What if every book for the past 500 years had been reporting its readers at headquarters?” vraagt hij zich onder andere af. Er is niets tegen een kritische analyse van dit verschijnsel en via een omweg is het wel degelijk aan bibliotheken verbonden, toch vraag kan ik dit onderwerp niet zonder meer aan het voorgaande – de microgeschiedenissen van alle mensen die boeken lezen en komen lenen – verbinden. Dat heeft waarschijnlijk te maken met een betekenis verwarring tussen bibliotheek (een verzameling van boeken voor iedereen) en archief (een verzameling geregistreerde gegevens voor besturen, beleidsmakers en historici).

14 keer sneller
Uit deze fragmenten en ongelijke bestanddelen die Olthof verzamelt bestaat het werk. Mooie teksten; enkele vondsten, de brief, bouwtekeningen van de bibliotheek, een tekst van Milan Kundera en enkele foto’s die zij onder moeilijke omstandigheden nam. Snapshots eigenlijk van de schappen vol boeken en de lezers in de bibliotheek. Het vormt een werk dat enerzijds heel aantrekkelijk is – mooie zwart-wit foto’s, boeken, documenten en bibliotheken – anderzijds ook zeer verbrokkeld is. Want ik denk niet dat de microgeschiedenissen van de lezers met de nieuwste ontwikkelingen van het registreren van bibliotheekbezoekers te maken heeft. Althans niet rechtstreeks.

Het is wat anders of alle handelingen die je via internet verricht en de vele gegevens die jij  of een ander invoert, worden geregistreerd en door een overheid of bedrijf bekeken, óf, dat je aan de hand van sporen van individuen iets van de wereldgeschiedenis reconstrueert. Het eerste is een bijverschijnsel van communicatie en registratiemogelijkheden die relatief nieuw zijn. Het laatste is mooi en literair. Het is prachtig om aan de hand van sporen die een individu heeft na gelaten de wereldgeschiedenis te vertellen. Dit leidt tot nuanceringen en een humane blik.

Dat alles, wat mensen – privépersonen, overheden en bedrijven doen, inmiddels geregistreerd en opgeslagen wordt; dat die informatie met behulp van slimme zoeksystemen geanalyseerd kan worden, vermeende inzichten in groepsgedrag (cijfers) en individuele eigenschappen tot gevolg,valt niet samen met dat hele specifieke gedrag van mensen in een bibliotheek: informatie zoeken en lezen. Dat overheden soms ook via bibliotheken en kennis hun macht over anderen uitoefenden, wil niet zeggen dat veranderingen in een bibliotheek de wereld veranderden. (Net zomin als een brief aan de hand waarvan je een mooi verhaal over de wereldgeschiedenis kan vertellen, die geschiedenis ook daadwerkelijk beïnvloedde. Er is met andere woorden geen specifieke relatie tussen het een en het ander te leggen. Er is geen sprake van een causaal verband en zelfs niet van een associatie. Het zij enkele verhalen aan de hand van sporen die in dezelfde ruimte gevonden zijn.

Eva Olthof: Return to Rightful Owner, installation view at the Van Abbemuseum’s library. Photography Peter Cox, Van Abbemuseum

Lof en Kritiek
Hoewel ik het project van Eva Olthof wel degelijk positief beoordeel, leiden de inconsequenties naar de algemene kritiek die ik heb op archeologisch, historisch en sociologisch onderzoek door kunstenaars. Mooi zijn de foto’s en het boekje; Mooi is de installatie en de bibliotheek. Om een beeld te gebruiken dat Olthof tijdens de finissage noemde: Ze vertelt de verhalen van de lezers zoals Wim Wenders en Peter Handke in de film ‘Der Himmel uber Berlin’ (1987).

Maar voor sommige implicaties van die film is geen plaats. De engelen die de gedachten lezen van de lezers, zijn geen overheden. Wenders en Handke zetten in de film de wereld van het schrijven en het denken, en de wereld van het leven en het voelen tegenover elkaar. Het denken is in de film zwart-wit, waar de film verder gaat in kleur als een van de engelen ervoor kiest om uit de hemel neer te dalen en op aarde verder te leven. De film biedt daarmee niet het juiste beeld om na te denken over de openbaarheid van kennis en privacywetten voor gedachten en gedrag.

Om deze redenen ben ik voorzichtig met artistiek onderzoek in het algemeen. Het artistieke gedeelte steun ik. Bij dat wat op historisch en sociologisch onderzoek wil lijken ervaar ik argwaan. Deels omdat kunstenaars andere uitgangspunten hebben en doelen stellen als zij onderzoek doen. Maar ook omdat een daadwerkelijk kritisch perspectief in de kunsten ontbreekt. Wetenschappelijke teksten worden door collega en critici beschouwd, op symposia, in tijdschriften en kranten. Voor kunst is dat niet het geval, althans niet wat betreft de inhoud van de naast elkaar geplaatste feiten.

[1] In dit geval is het aardig om te weten dat de Duitse kunstenaar Helmut Dick juist griezelige effecten met zijn omgevingswerk bereiken wil.

Eva Olthof │Return to Rightful Owner │Bibliotheek van Abbe / Onomatopee, Eindhoven │ 4 sept 2016 – 6 jan 2017