‘BOEM Paukeslag (…)’, schrijft Paul van Ostaijen in Bezette Stad. ‘Het woord is dood,’ noteert Theo van Doesburg in het tweede manifest van De Stijl uit 1920. [1] Volgen vele andere bekende en onbekende Nederlandse en Belgische Avant-Gardisten – en Kurt Schwitters. Hun gedichten werden opgenomen in de bundel Dan Dada Doe Uw Werk, samengesteld door Hubert van den Berg en Geert Buelens, uitgegeven door VanTilt. Tussen al dat voorhoedegeweld vallen de gedichten van Werkman op. Ze zijn speels en radicaal en ik besluit om aan de hand van de bundel na te gaan wat de druksels van Werkman zo bijzonder maakt. Het wordt een korte verkenning van het grensgebied tussen taal en beeld.

Avant-garde, een groot woord
Avant-gardisme is geen eenvoudig begrip. Het is een verzamelterm die een reeks modernistische veranderingen behelst die zich in de eerste helft van de vorige eeuw voltrokken. Het gaat om veranderingen in de beeldende kunst, de poëzie en de muziek. Constructivisme, De Stijl; kunstenaars schrijven manifesten, met de taal worden allerhande experimenten gedaan. Dada; woorden uit hun context gelicht; krantenpapier knispert, letters dansen. Ze maken een pirouette en ontsnappen en worden beeld of geluid.Tristan Tzara (1896-1963) beschrijft in Pour faire un Poème Dadaist hoe je van een krant een gedicht  maakt en breekt met de vele geschreven en ongeschreven regels voor het dichten, wonderlijke fragmentarische, visuele teksten als resultaat. [2] De beeldende kunst breekt met het ideaal van een exacte weergave van de werkelijkheid. Zelfs de muziek zorgt voor schandaal. De première van Le Sacre du Printemps vindt plaats op 29 mei 1913 in Parijs. Er worden grenzen overschreden tussen landen en disciplines; de dichtkunst en de muziek, de beeldende kunst en de literatuur bevinden zich in deze periode opmerkelijk dicht bij elkaar.Halfautomatische cyclostyles en kasregisters
Die nabijheid van woord, beeld en klank  geldt voor Paul van Ostaijen, Theo van Doesburg, Wies Moens, toch zijn er maar weinig gedichten waarin taal en beeld elkaar zo dicht naderen als die van Werkman. De lettercomposities, zoals MD 231 en  J&J  voldoen aan de beschrijving die Van Doesburg in zijn manifesten van een letterklankbeeld geeft. De langere gedichten, waarin hij collagetechnieken imiteert, bevatten meer tekst. Toch zijn ook zij door de speelse vormgeving  en de bouwstenen die Werkman voor zijn druksels en gedichten kiest in hoge mate visueel.breedsprakigheid / in alle talen / Beleefdheid / Deugd /
Dikke Tong
noteert Werkman in  verschillende lettertypes in Vanité.  Z Z Z staat in rode letters links aan de rand.In SE&O schrijft hij aan de linkerkant:
Debet / Saldo / boedelbeschrijving / zwaarmoedigheid (in een rand van paars en groen)
Aan de rechterzijde staat:
Credit / consequentie / oefening in onverschilligheid
Het gedicht wordt door een dikke rode verticale streep in tweeën gedeeld.Soms gebruikt hij prachtige woorden, zoals ‘halfautomatische cyclostyles en kasregisters’. (Een cyclostyle machine, ik zocht het op, is een vroege kopieermachine.) [3] Het is een indicatie voor de manier waarop hij te werk gaat. Of hij nou drukt of schrijft, hij  werkt met wat hij in zijn omgeving vindt: houten letters, resten papier, resten tekst en taal. Zijn taal bestaat uit ready mades, hoewel hij in de lange gedichten door volgorde en toevoegingen mogelijke associaties versterkt. Hij vertelt een klein verhaal met een moraal en deelt emoties mee. Het is alsof hij een verzuchting slaakt.In vorm zijn de gedichten dus modern vol referenties aan reclameslogans en gelegenheidsdrukwerk. Maar er is ook een nostalgische, melancholieke noot. Dada is behalve een reactie op het geweld van de eerste wereldoorlog, een reactie op de rationalisering van de samenleving. Dada wil aan kantoor ontsnappen;  Werkman ook, maar kán dat niet. Hij is aan zijn drukkerij in Groningen gekluisterd als Elschot aan zijn geëmailleerde reclameplaquettes die hij aan treinstations slijt; als Nescio die schrijft over de benauwenissen en verlangens van jonge mannen die nog nét niet, of nét wel op kantoor werken. Beide schrijvers hebben niet direct met Werkman te maken – ik weet niet of hij hun boeken las. Wel zijn ook zij in het zelfde jaar als Werkman geboren. Noem het  de tijdgeest; raakvlakken tussen stromingen zijn vaak subtieler dan gedacht en een tijdsbeeld is altijd complexer. [4]Voorbeeldige omkeerbaarheid
De composities / lettergedichten zijn eenvoudiger dan de collage-teksten én radicaler. Het zijn kleurrijke werken die, als je ze vanuit het perspectief van de beeldende kunst beziet composities zijn – in de overzichtscatalogus van 2008 en het Werkmanarchief wordt over composities gesproken. [5]  Kijk je vanuit de literatuur, zoals in de bundel, dan lees je een gedicht. Met andere woorden deze druksels van Werkman zijn ambigue of omkeerbaar. Dat lijkt wellicht vanzelfsprekend, maar is het niet. In de meeste gedichten die in de bundel staan heeft het een of het ander, de taal of het beeld een duidelijk overwicht. Ook als de functies omkeren, zoals in de gedichten van Marc. Eemans uit Vergeten te Worden die uit kleine stukken tekst en grote surreële, verhalende (sic!) tekeningen bestaan. [6] Een voorbeeldige omkeerbaarheid komt amper voor, behalve bij Werkman.Die omkeerbaarheid is bijzonder, maar niet ingewikkeld. Werkman gebruikt voor de composities / lettergedichten grote houten letters die hij afdrukt op een oude pers die ooit voor proefdrukken werd gebruikt. Zijn werkwijze is concreet. Deze eenvoud voegt een bijzondere dimensie aan de dubbelzinnigheid van zijn druksels toe. De composities zijn compact; De letters hebben kleur, misschien veranderen zij – in een vlaag van synesthesie – zelfs in muziek. (Hot Jazz – Hot Printing)

Het spel van Werkman is eenvoudig en slim. Hij speelt met de letters. Zet ze recht, keert ze om. Ook dit worden dingen; object trouvé of ready mades; wat consequenties heeft voor de betekenis van zijn werk. De betekenis van de werken komt ook uit de dingen voort. Zij verwijzen terug naar de omgeving waarin ze gevonden zijn, de drukkerij. Zo kan je wat Werkman doet daadwerkelijk met Marcel Duchamp vergelijken die zulke zwijgende woordspellen meesterlijk speelde. De omschrijving van het werk Een Wiel op een Krukje, ‘Une roue sur une selle’ klinkt in het Frans als Roussel en kan gezien worden als een hommage aan de schrijver Raymond Roussel die door Duchamp zeer bewonderd werd. [7] Tegelijkertijd is het ding wat het is: een flessenrek, niet meer.

Overigens blijkt het wisselspel van de lettercomposities nét iets anders uit te pakken voor de taal dan voor de beeldende kunst. Als je bij de kunst begint, is het duidelijk dat iedere kijker de letters als abstracte vormen kan ervaren en toch zal lezen. Maar in de taal is een ding geworden letter zonder klank geen letter meer.
“(…) in hoeverre zijn deze (letter) gedichten in het Nederlands geschreven?”, strikvraagt de taalkundige Marc van Oostendorp op internet naar aanleiding van de letterklankbeelden van Van Doesburg en het gedicht X/XXX van Werkman in Dan Dada doe Uw Werk!. [8] Scherpslijperij: De samenstellers nemen het lichter op als zij de gedichtentrits met Werkman besluiten.

Grensoverschrijdend – Slot
Met de nadruk op het modernisme en de avant-garde is natuurlijk lang niet alles over Werkman gezegd. Hij maakt veel meer dan de avant-gardistische teksten die hier aan de orde zijn. Vanaf het begin van zijn artistieke experimenten ontstaan ook kleurrijke grote drukken. Daar komen de latere sjablone-drukken en stempelwerken uit voort, zijn vrouweneiland vol verlangen, de chassidische vertellingen; naast de lettercomposities / gedichten  en collages staan de rijmende klankgedichten die ook in Hot Printing te vinden zijn, ga zo maar door.

Toch zijn er goede redenen om hem als avant-gardist te eren, want het zijn vooral de grensoverschrijdende aspecten van zijn werk die doorklinken in het heden. In de context van de Nederlandstalige avant-gardistische poëzie is hij creatief en origineel. In de context van de beeldende kunst een voorloper van Fluxus, Art & Language, de conceptkunst. In de context van de typografie relativeert hij onmiddellijk de hogere technische, foutloze drukletter; zijn druksels, tijdschriften, taal en tiksels inspireren makers van kunstenaarsboeken en makers van prenten. Zij bieden allerhande aanknopingspunten om verder te gaan.

kantoortuin, Nederlandse Handels Maatschappij
in het gebouw van De Bazel aan de Vijzelstraat in Amsterdam

Dan dada doe uw werk! Avant-gardistische poëzie uit de Lage Landen
Geert Buelens, Hubert van den Berg
vormgeving Martien Frijns
Uitgegeven bij Van Tilt, 2015