“Wij besteden als museum ook graag aandacht aan de kunstenaarspraktijk”, zegt directeur Stijn Huijts ter introductie van de expositie met onder andere de fotoboeken van Toon Teeken in het Bonnefantenmuseum in Maastricht. Het is een tentoonstelling van circa vijftien recente schilderijen en een reeks fotoboeken die Teeken in de loop van zijn werkende leven maakte. Deze boeken worden geëxposeerd omdat er bij Uitgeverij Huis Clos een prachte uitgave verscheen met een selectie van de fotopagina’s die Teeken plakte, verknipte, tekende, schreef en schilderde. Het geheel is een tentoonstelling die een behoorlijk inzicht geeft in wat Toon Teeken bezig houdt. ‘External Brain’ de titel van enkele van de getoonde schilderijen en de galerietentoonstelling bij Nouvelles Images in Den Haag kan zonder moeite als titel van de hele tentoonstelling gelden.

De expositie in Maastricht geeft inzicht in de ‘kunstenaarspraktijk’ van Teeken, een wat duister kunsthistorisch begrip dat suggereert dat er een ‘achterkant’ van het kunstenaarsleven bestaat waar de artistieke ideeën van een kunstenaar gevormd worden. Dat is natuurlijk wel degelijk het geval, maar of je dat dan ook onmiddellijk aan dagboeken, schetsboeken en andere vage half private bezigheden van een kunstenaar kan aflezen is de vraag. Ik ben voorzichtig met zulke suggesties, want wat een duidelijke ingang tot het denken lijkt, hoeft dat niet te zijn. Maar behalve een kijkje in de magische keuken van het kunsten brouwen, biedt de tentoonstelling een goed inzicht in de manier waarop de belangrijkste motieven van het werk van Toon Teken met elkaar verbonden zijn en dat maakt een bezoekje meer dan de moeite waard.

Toch begin ik bij de fotoboeken, want of ze zijn werk nou verklaren of niet, het zijn bijzondere artistieke producten die voor de kunstenaar Teeken heel belangrijk zijn. In een aaneengesloten, bijna dagelijks proces, selecteerde hij huislijke kiekjes en familieberichten, krantenfoto’s, foto’s van kunstwerken en zijn atelier, foto’s van experimenten, reeksen bomen, reeksen keurig gerangschikte bladeren op uitgevouwen krantenpapier, ‘Manet-groene’ planten, foto’s van bezoeken aan steden, aan Afrika, aan buitenland, speelse foto’s van zijn zoon en zijn vrouw, voorzichtige erotiek. De bladen waarop de foto’s getoond worden zijn beschilderd. Soms zie je daadwerkelijk een kleine schets, droedels, die lijnen, arabesken worden, soms een woord, ruimtelijke experimenten en een hele reeks namen en beelden van kunstenaars die op welke manier dan ook belangrijk zijn. Componisten als Pierre Boulez, voorstander van de abstracte muziek tekent Wikipedia aan, filosofen met de Franse nationaliteit, zoals de deconstructivist Jacques Derrida en de psychoanalyticus Jacques Lacan, dan volgen hele rijen kunstenaars – ‘More is More’ heette een eerdere dikke catalogus – uiteenlopend van Marcel Broodhaers en Marcel Duchamp tot Kerry James Marschal en Frans West. Van de laatste twee kunstenaars is op de expositie ook een portret te zien.
Kortom de fotoboeken zijn vol en uniek en in zeker opzicht een kroniek van Teeken’s leven en de tijd. In de tentoonstelling zijn de boeken zonder glas van dichtbij te zien. Het bekijken ervan is een bijzondere ervaring.

External brain 4, 2015, olie linnen, 160x120cm
External brain 5, 2015, olie linnen, 260x120cm

Voor de duiding van de boeken zijn meerdere ingangen mogelijk. Bijvoorbeeld ingegeven door de vorm van de boeken en de techniek, de hobby-fotografie. Maar hoewel dit zeer voor de hand ligt, ben ik het hier niet mee eens. Het is niet zondermeer het medium fotografie dat eraan ten grondslag ligt, hoewel de vermeerdering van beeld en afbeelding die door dit en andere nieuwe technologieën gangbaar werden er wellicht mee te maken heeft. Want ik zou de boeken typeren als iets dat zich tussen een dagboek en een schetsboek bevind, tussen kroniek en ideeënboek, een ‘External Brain’ zegt Teeken zelf, maar dan wel een dat eerder speelt dan ordent. In het boek kan alles vrijelijk genoteerd worden. Het is een eerste verwerking van aal het materiaal dat dagelijks tegen het netvlies botst en tegen de borst stuit. Beelden, maar ook de nabijheid van vrouw en kind, geluiden, muziek en overwegingen, waar moet het met de wereld, waar moet het met kunst naar toe? Alles met een zekere luchtigheid genoteerd en zo noteert het in alle ernst de lichtheid van het bestaan.

Heeft het dan helemaal niets met fotografie van doen? Natuurlijk wel, maar het had in een andere tijd op een andere plaats ook uitsluitend een schets- of tekenboek kunnen zijn. De kunstenaar had zich in bepaalde gevallen ook in een verzameling van naturalia of andere objecten uit kunnen drukken. Want het is behalve een boek van verbeelding, een verwerking, een ordening, een persoonlijke classificatie die het leven hanteerbaar maakt en gedachten werkrijp. Dat ik dit kan noteren heeft alles te maken met het gegeven dat ik zelf met een kunstenaar leef en de dichtheid van het kijken van de beleving, van het denken ken. Het maakt verschil of je boekhouder, wetenschapper of kunstenaar bent. Het maakt verschil of je schrijft of schildert. Als je schildert zal je beelden moeten onthouden. Het volstaat niet om details te zien en te benoemen, je moet ze fysiek onthouden en kunnen reproduceren. Soms komen deze dagelijkse inspanningen terug in je slaap.
De vele beelden die ons nu dagelijks omringen hebben dit proces wellicht intensiever gemaakt. Wellicht, want ik sluit niet uit dat kunstenaars in andere tijden even intensief met de verwerking van visuele prikkels bezig waren. De relatie tot fotografie heeft wel nieuwe motieven en mogelijkheden aan de schilderkunst toegevoegd. De vlak vullende politieke en abstracte experimenten van Gerhard Richter, de geweldige fotoboeken vol modernistische architectuur in Moskou, Rusland en Tel Aviv, Israël van Günther Förg – tot mijn grote plezier zag ik in een van de boeken van Toon Teeken een krantenfoto terug met het huis van Konstantin Melnikov dat ik ooit bezocht – de gladgestreken diagnostische blik van Luc Tuymans en de wat slordige, soms treffende tekening van Marlene Dumas fotografie is overal, en het is naast de tekenstift een belangrijk medium en bronnenmateriaal geworden, beelden uit kranten en tijdschriften, beelden van internet en tv.

Het werken met de beelden is ‘schetsen’, het eerste ruwe verwerken van beeldmateriaal tot idee. Het rustig kijken, nadenken, overeenkomsten zien, ideeën vormen. De boeken zijn dus inderdaad dat externe brein dat van alles onthoudt, oefent, bedenkt, emoties verwerkt, herinnert en plant. Dit is om verschillende redenen moeilijk te relateren aan de schilderijen die later ontstaan. De relatie is troebel omdat de idee zich nog moet profileren, maar ook omdat het beeldende slechts ten dele verwoord kan worden. Het is een taal zonder woorden die we minder goed hanteren dan de geschreven en gesproken taal. Beelden worden zelden volledig verwoord. Er is altijd ook een ervaringsmoment, iets dat met oriëntatie en de samenhang tussen de verschillende zintuigen te maken heeft. Iets waar de schilder in gespecialiseerd is.

External brain 9, 2015, olie linnen, 150x110cm
External brain 10, 2015, olie linnen, 150x120cm

Maar er is op de expositie meer te zien dan de boeken alleen en juist dat vergelijk is van belang. Er hangt een reeks nieuwe schilderijen met als titel ‘External Brain’, zelfportretten in een kader van heen en weer schietende lijnen en cijfers. Ze worden afgewisseld met abstracte gelijnde werken die een soort namaak-taal verbeelden; Er hangt een bijzonder vierluik, ‘read my lips’ dat volledig uit een kleurige streepjescode is opgebouwd en meerder portretten uit de reeks kunstenaarsportretten, en hoewel de relatie boek en schilderijen bestaat, kan je de schilderijen niet volledig begrijpen als je uitsluitend naar de fotoboeken kijkt. Je zult de schilderijen ook – en vooral – in de context van de schilderkunst moeten bezien.

De boeken bieden enig inzicht wat de motieven en opzet betreft: het schrift (de lijn); het vaak barokke beeld; referenties aan andere schilderijen en portretten van door Teeken bewonderde componisten, filosofen en kunstenaars. Teeken noteert en parafraseert. Daar houdt de behulpzaamheid van de boeken op. Er is hooguit sprake van een parallel. De denkbeeldige lijn, de levenslijn die in de boeken wordt gevolgd, wordt op de schilderijen als een daadwerkelijke lijn verbeeld. Het is een lijn die soms coördinaten en cijfers verbindt. Zich dan weer voordoet als geschreven taal of arabesk. Het is een kronkelende wandeling fysiek en in gedachten. De lijn loopt langs de grote schilderijen waar deze het beeld markeert als een lijntje in een schrijfschrift. Ik heb de grote schilderijen eerder al eens vergeleken met historieschilderkunst en daar blijf ik bij. Al gaat het bij Toon Teeken niet om nationale helden of de nationale geschiedenis, maar om het wendbare, ongrijpbare tegenwicht ervan, het persoonlijke verhaal. De helden van het groepsportret zijn als familie ook als het om Marcel Broodhaers, Frans West, Kerry James Marschal of Gerrit Rietveld gaat. Op de website is een aanvullende reeks helden te vinden.

Kerry James Marshall, 2013, 50x45cm

In de grote schilderijen biedt de lijn houvast. In de portretten is zij ook als een bijschrift of handtekening. De koppen van de kunstenaars en filosofen zijn dik geschilderd en lijken gedeformeerd. Maar ze zijn niet vervormd. Ze volgen hun eigen weg en negeren de logica van de mimesis. Ze volgen de logica van de schilderkunstige realiteit. In de dikke pasta van de verf worden accuraat details weergegeven waardoor je het gezicht herkend. Het is er wel en is er niet. Geen foto, geen literaire optelsom van losse elementen, oren, ogen, mond, maar een geheel dat zich fysiek manifesteert. Vanaf het eerste moment dat ik deze portretten zag was ik gefascineerd. Ze zijn ambivalent. Ze zijn in wording en vormen zo een uitstekende aanvulling op het andere werk. Toon Teeken vervolgt zijn weg vol werklust en levensdrift.

De 59ste uitgave van Huis Clos: Toon Teeken, The photobooks.
De fotoboeken, met een inleidend essay van Cyrille Offermans.

04.12.2015 – 28.02.2016 │Toon Teeken: Fotoboeken 1968-2015 & Recent Werk │
Bonnefantenmuseum Maastricht
07.11.2015 – 15.12.2015 │Galerie Nouvelles Image Den Haag │External Brain