Als je mensen in het kader van democratiseringsprocessen emancipeert en gelijke rechten geeft, geef je ze ook het recht om ervoor te kiezen die rechten ongedaan te maken. Deze paradox staat centraal in de lezing Museums between Cultures die Prof. Kavita Singh – kunsthistorica en verbonden aan de School of Arts and Aesthetics van de Jawaharlal Nehru University (New Delhi, India) – afgelopen donderdag 5 juni op de Reinwardt Academie in Amsterdam uitsprak.

Het ging over erfgoed (of cultural heritage) in India en Bangladesh. Toch denk ik dat haar visie ook op Nederlandse erfgoedinstellingen van toepassing is. Zij is zelfs van bijzonder belang voor een specifieke categorie exposities, namelijk die waarin kunstenaars historische en actuele interculturele contacten becommentariëren. Dan kan je denken aan One man’s Historie is another Man’s Misery; Monumentalism – History and National Identity in Contemporary Art en vooral Global Collaborations gemaakt door Jelle Bouwhuis en onder andere te zien bij het Stedelijk Museum Bureau Amsterdam (SMBA) of aan Suspended histories dat te zien was in Museum van Loon. De interessante actuele tentoonstelling Foreign Exchange (Stories You wouldn’t tell a stranger) die tot 4 januari 2015 in het Weltkulturen Museum in Frankfurt te zien is, kan hier nog aan worden toegevoegd. Maar zelfs wat lokale historische exposities betreft, biedt de lezing van Kavita Singh nieuwe inzichten.

Een ander perspectief dan het gebruikelijke eigen perspectief is natuurlijk altijd interessant. Toen ik in het kader van mijn tentoonstelling Dreams are my Reality de historische teksten van Benedict Anderson las, was ik verrast; Je bent gewend om vanuit Europees zichtpunt te denken en een kleine verschuiving naar bijvoorbeeld de Verenigde Staten of of Azië als centrum, leidt al tot nieuwe inzichten: Landen buiten Europa hebben niet alleen een door het kolonialisme beïnvloedde geschiedenis, maar ook eigen natievormingsprocessen… Zo zit je toch maar mooi in je eigen kaders gevangen.

4 praktijkvoorbeelden
Professor Singh somde om te beginnen een tiental academische begrippen op waarmee verschillende facetten van een bilaterale relatie worden benoemd: interculturaliteit, multiculturaliteit, global-local, identiteitspolitiek, toerisme, …. Om vervolgens op de al eerder genoemde paradox te wijzen: als je mensen in het kader van democratiseringsprocessen emancipeert en gelijke rechten geeft, geef je ze ook het recht om voor handelingen te kiezen die deze rechten ongedaan maken. De consequenties van die paradox worden aan de hand van vier voorbeelden (cases) geïllustreerd.

Onder de noemer interculturaliteit doet Singh verslag van het rumoer dat ontstond toen Musée Guimet in Parijs een tentoonstelling van boeddhistische Bronzen uit Bangladesh wou maken. Achter de religieus getinte spanningen en aan koloniaal overwicht gerelateerde geruchten die de tentoonstelling in Bangladesh opriep – een ophef die uiteindelijk tot afstel van de tentoonstelling leidde – gingen interne politieke spanningen schuil. De vernietiging van de Boeddha’s van Bamyan door de Taliban was niet alleen een vorm van iconoclasme door een conservatieve religieuze groepering, maar ook een daad waarmee een rookscherm werd opgeworpen:Omdat de Boeddha’s via internet voor het oog van de wereld werden opgeblazen, zag diezelfde wereld niet hoe de Hazara’s, een plaatselijke bevolkingsgroep werd geknecht en gekneveld. De beide ‘Boeddha’s’ hebben in de Hazara mythologie een heel eigen betekenis. Zij stellen de geliefden Shamana en Salsal voor, die elkaar nooit zullen bereiken.

De tweede cluster voorbeelden had betrekking op het multiculturalisme. Eerst beschreef Singh de repatriëring van erfgoed in Australië, Nieuw Zeeland en Canada. Een onderwerp waar ik toevallig in de afgelopen weken een artikel over las. James Clifford vergeleek in Routes, een boek uit 1997, vier Canadese musea die op heel verschillende wijze met dezelfde collectie Kwagiuth, of Kwakiutl objecten beheert. Een deel van de collectie is nu weer in handen van de Indianen. De objecten worden met name via enkele lokale musea als rituele voorwerpen bewaard en gebruikt. In het nationale museum staan zij naar Europees voorbeeld achter glas, terwijl inheemse kunstenaars nieuwe voorwerpen maken waar het publiek bij staat.

Vervolgens geeft Singh een voorproefje van haar nieuwe boek waar zij samen met Saloni Mathur aan werkt en wat bij Routledge in voorbereiding is: No Touching, Spitting or Praying: Modalities of the Museum in South Asia.De titel verwijst naar de situatie in een museum in Bangalore dat een belangrijke collectie oude boeken en geschriften bewaard. Aanvankelijk werden de boeken gewoon geëxposeerd in vitrines, achter glas. Toen klaagden de Sikhs die in Bangalore in de meerderheid zijn als eersten. Zij vonden de manier waarop de boeken daar lagen niet van respect getuigen. Hun heilige boek is in de religieuze context aangekleed (letterlijk omdat het als een Guru, een levende wijsgeer behandeld wordt – een transformatie zoals een hostie het lichaam van christus is.) Toen kwamen de moslims, want ook de Koran lag niet in een religieuze context uitgestald. En al snel werden bordjes opgehangen, dat je de Koran alleen mag zien als je je schoenen uittrekt (wanneer je een man bent) en je gesluierd bent als vrouw. In ongestelde toestand mag de laatste helemaal niet naar binnen. Uiteindwlijk lagen alleen de boeddhistische teksten nog ‘vrij’ in hun vitrine.

Politieke fora tegen wil en dank
Uit de beschreven voorbeelden wordt een ding duidelijk: Alles wat op de vloer van een museum gebeurt is in hoge mate politiek. Je moet beducht zijn op macht en machtsverschil. Bij de relatief succesvolle repatriëring van voorwerpen in Canada, Australië en Nieuw Zeeland tekent Singh bijvoorbeeld aan, dat de teruggave waarschijnlijk alleen ‘geslaagd’ is omdat de betreffende bevolkingsgroep amper macht hebben. Een teruggave van de Benin bronzen aan Nigeria zit er hoogst waarschijnlijk niet in. Bovendien blijkt dat manier waarop verschillende groepen, ter linker en ter rechter zijde, de exclusiviteit van erfgoed claimen onverwachte effecten heeft. Goed bedoeld cultuurrelativisme kan geen kwaad zolang het de lichte vorm betreft, iets wat Singh ‘multiculturalisme light’ noemt – Daarbij toonde ze een foto van Margareth Mead in Samoaanse dracht – Geen onversneden exotisme, maar een vriendelijke kritische positie die geen structurele omwenteling vereist. Structurele gelijkheid geeft volgens Singh al snel vrij baan aan allerlei versnipperende krachten. Het religieus conservatisme van rechts is daar één van.

Erfgoed in Europa en Nederland
Met een vertaling van de visie van Singh naar de Europese situatie moet je voorzichtig zijn. Als Kavita Singhs lezing iets duidelijk maakt, is dat een denken in eenvoudige dichotomieën niet werkt. De werkelijkheid is wendbaarder dan dat.  Maar de versnippering treedt ook hier op, al is het op een andere manier.

Ter linkerzijde zijn kunstenaars, museummedewerkers en academici bezig met een herziening van de koloniale geschiedenis vol van goede bedoelingen. De tentoonstelling Foreign Exchange (Stories You wouldn’t tell a stranger) is hier een voorbeeld van. Researchmedewerkers van het museum werkten samen met vier kunstenaars: de fotograaf Peggy Buth (Duitsland), de videokunstenares Minerva Cuevas (Mexico), de installatiekunstenaar Luke Willis Thompson (Nieuw Zeeland) en de performance kunstenaar David Weber-Krebs (België). Zij leverden alle vier commentaar op een aspect van het verzamelen en exposeren van objecten uit andere culturen. Weber-Krebs, wiens performances meestal een conceptuele inslag hebben, werkt met de index van het museum die ruim 30.000 beschrijvingen bevat. Hij speelt daarbij, evenals in de performances die hij enkele jaren geleden voor Teylers Museum in Haarlem ontwikkelde, met de spanning tussen de totale collectie (veel en abstract) en het enkele object (individueel en verhalend). In het werk dat op de cover van Tribal Art staat afgebeeld, verwerkte hij twee zeekaarten uit Oceanië. Dit zijn gebruiksvoorwerpen met een dwingende esthetiek en een grote metaforische kwaliteit. Om de andere projecten te beschrijven zal ik de tentoonstelling moeten zien. Toch durf ik op grond van de andere tentoonstellingen – die ik wel bezocht – te stellen dat de historische nuanceringen die kunstenaars aanbrengen meestal interessant zijn, maar geen structurele veranderingen met zich meebrengen. De vragen die One man’s Historie is another Man’s Misery en Suspendet Histories oproepen zijn een vorm van muliculturalisme light.

Wanneer je naar de rechterzijde kijkt, krijg je een ander beeld. In Europa en Nederland is geen sprake van een religieus conservatisme zoals je dat in India en Bangladesh kan waarnemen.In milde vorm kan je dit conservatisme in lokale musea aantreffen. Dan gaat het echter echter eerder om nostalgie dan om religie. De heftige vorm wordt door xenofobe rechts liberale krachten bevochten. Vaak wordt Thorbecke bij de arm genomen als men op de grote onafhankelijkheid van Nederlandse en Europese musea en cultuurinstellingen wijst. Een doekje voor het bloeden, want waar Thorbecke moeite deed om overheidscensuur te voorkomen, willen de huidige politici hun financiële en politieke verantwoordelijkheid juist afwentelen.

Van Muliculturalisme Light naar de Verlichting
Sing waarschuwt voor links én rechts. Cultuurrelativisme (vaak links) kan leiden tot een uitholling van vrijheden. Uit conservatieve hoek (vaak rechts) kan hetzelfde gebeuren. Groepen van beide kanten claimen een zekere  exclusiviteit als het om erfgoed gaat. Het is immer exclusief ‘hun’, of exclusief ‘onze’ geschiedenis. Dat gaat met sentimenten en emoties gepaard, wat de ‘objectieve’ betekenis van Erfgoed in musea naar de achtergrond dringt.  Deze aantasting van de neutraliteit die museale objecten tijdens de Verlichting kregen, lijdt niet alleen tot versnippering. Ook de basis voor de mensenrechten die gebaseerd zijn op een idee van gelijkheid wordt ondermijnd.

Het is vanwege deze ernstige conclusie, dat ik de kunstenaars van de goede bedoelingen bekritiseer. Niet omdat ik hun nuanceringen onbelangrijk acht. In tegendeel ik bewonder ze zeer en maak er in de tentoonstellingen die ik organiseer graag gebruik van. Wel omdat ik denk dat alle kunstenaar bij elkaar niet voldoende invloed bezitten om de vrijheid van instituten te waarborgen. Zelfs Jonas Staal die als kunstenaar de methoden en vormen van politici gebruikt, denk aan de Forumdiscussie en, zoals tijdens Beyond Allegories, het politieke debat, kan geen ijzer met handen breken. Als ik nu op de bijeenkomst van enkele weken geleden terugkijk, vraag ik me af of er werkelijk iets verandert is. Wordt er nu gratis onderwijs gegeven door en aan Asielzoekers, wat een van de onderwerpen was? Heeft Matthijs de Bruin de stakende schoonmakers werkelijk geholpen?

Foreign Exchange (Stories You wouldn’t tell a stranger) │ 16.1.14 – 4.1.15 │ Weltkulturen Museum Frankfurt
Museums between Cultures│ Prof. Kavita Singh │ 5.6.14 │ Reinwardt Memorial Lecture