Apichatpong Weerasethakul, Primitive / Primitive (Nabua)
Gloeiend deeltje vaste stof. Kleine elektrische ontlading door de lucht. Rubriek(en): Brand
Over het werk van Aliansyah Caniago, Apitchatpong Weerasethakul en Cao Guimães
- De hoofdpersoon van dit artikel is de Indonesische kunstenaar Aliansyah Caniago. Hij is op dit moment artist in residence bij BijlmAIR – een werkplek voor kunstenaars onder auspiciën van CBK Zuid-Oost – en heeft een presentatie bij Bradwolff Projects met de titel NOW. Ik ben zijdelings bij dit project betrokken en mijn tekst zal daarom geen tentoonstellingskritiek zijn, maar een soort verslag van de projectvoortgang. Ik ben gefascineerd door de manier waarop Caniago werkt en wil zijn activiteiten in een breder kader plaatsen. Daarom geef ik, voordat ik aan het verslag over Caniago begin, een beschrijving van mijn bezoek aan de tentoonstelling LOCUS in Eye waar werk van de filmers Apitchatpong Weerasethakul en Cao Guimães wordt getoond.
Cao Guimães (1965, Bello Horizonte, Minas Gerais, Brazilië) maakt mooie films met eenvoudige middelen. Apitchatpong Weerasethakul (1970, Bangkok, Thailand) maakt indrukwekkende films en installaties van een met betekenis geladen omgeving op de grens tussen stad en jungle, mystiek en waanzin. Aliansyah Caniago (1978, Bandung, Indonesië) gebruikt historische informatie over de geschiedenis van Indonesië, haar religies en tradities voor een helder sociaal protest. Zijn verblijf in Nederland markeert de start van een artistiek onderzoek naar de relatie tussen Nederland en Indonesië. Hij richt zich op degenen die na de Bersiap (1945-1946) en de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog naar Nederland migreerden.
Hoe verschillend dan ook, ik denk dat tussen het werk van de drie kunstenaars overeenkomsten bestaan. De eerste is voor de hand liggend, ze komen alle drie uit een ander werelddeel (dan Europa) en nemen hun eigen lokale cultuur als uitgangspunt voor hun werk, zoals wordt uitgedrukt in de titel van de tentoonstelling, LOCUS of plaats. Maar, ik ben vooral gefascineerd door de consequenties van dit perspectief, de manier waarop zij motieven en narratieve structuren hanteren. De verhalende structuren die ze gebruiken bevatten elementen van historische beschouwingen, religie en mythen. Ze bieden nieuwe mogelijkheden om om te gaan met stad en natuur. Die combinatie is van een grote vitaliteit.
Black and White (Brown); Self Portrait. 6 hours performance, 12pm – 6pm
Undisclosed Territory #6; International Performance Art Event, Padepokan Lemah Putih, 2012
De aandacht van kunstenaars voor geschiedenis, traditie, religie en mythologie is een vorm van protest en een vorm van betrokkenheid. Het maakt deel uit van verwoede pogingen van verschillende kunstenaars om aan de druk van de dominante kapitalistische / Westers / rationele manier van denken ontsnappen. Het is een manier om aandacht te besteden aan alternatieve wereldbeschouwingen waarbij het respect voor de culturele en biologische diversiteit voorop staat. Of er werkelijk een direct verband is tussen culturele diversiteit en biodiversiteit zoals bijvoorbeeld de directeur van het Wereld Natuurfonds Johan van de Gronden in zijn essaybundel Wijsgeer in het Wild veronderstelt, weet ik niet – hij schrijft over het verband tussen het aantal talen en het aantal dieren dat uitsterft – maar een prikkelende gedachte is het wel.
Het denken over culturele en biologische diversiteit komt voort uit de momentane aandacht voor het Antropoceen, de aanduiding voor een nieuw geografisch tijdperk waarin de mens een doorslaggevende factor is. Het begrip werd onder andere door de Nederlandse Nobelprijswinnaar Paul Crutzen geïntroduceerd. Hoewel er nog over gesteggeld wordt of dit begrip inderdaad op de geologie van toepassing is, maken de filosofische en ethische overwegingen op deze basis furore. Zo’n invloedrijke positie van mens past immers een grote verantwoordelijkheid. De mens moet dan, al was het uit zelfbehoud, goed voor haar omgeving, de dingen en de dieren zorgen. Het is relevant om je af te vragen of de kunt een rol kan spelen in de herwaardering van mens en natuur. Wat mij betreft wel. Kunst kan een besef van samenhang versterken. Praktisch, als het om het samengaan van verschillende disciplines gaat, een samenwerking die nodig is om oplossingen te vinden. Maar de samenhang kan ook symbolisch zijn. De mens kan een rollenspel spelen om de dingen de begrijpen, aldus de suggestie van een omkering door Bruno Latour. Maar de verhalen die de kunstenaar vertelt kunnen ook een vorm van kennis zijn. Voor een goed begrip van die verhalen herlas ik onlangs Het Wilde Denken van Claude Lévi-Strauss. Meer dan bij de eerste lezing viel me op dat Lévi-Strauss benadrukt dat het benoemen en classificeren van de dingen een vorm van kennis is. Daarnaast het begrip transformatie van belang. Lévi-Strauss denkt dat de structuur van hen ene domein in andere domeinen terug te vinden is.
Antropologische kennis is op dit moment zeer populair in de beeldende kunst. Soms vind ik de redeneringen wat simpel. Dat het in een andere cultuur niet toegaat zoals bij ons, betekent niet dat Sjamanen de waarheid in pacht hebben. Dat een rollenspel kan helpen, wil niet zeggen dat chimaera-kostuums een oplossing zijn. (Op de expositie Power and other things. Indonesia & Art (1895 – now) die deel uit maakt van de Europalia in Brussel laat Mella Jaarsma dergelijke werken zien. Maar als je de naïeve versimpelingen laat voor wat ze zijn, kan je veel van die nieuwe structuralistische opzet leren. Via beelden van religies, materiële cultuur en verhalen van allerlei volken en landen, gecombineerd met beelden uit film, het leven in de stad en op het land krijgt de toeschouwer een nieuwe wereld voorgeschoteld. Daarnaast hoort door het gebruik van verschillende media, een transformatie tot de mogelijkheden: Film wordt installatie en performance, performance, film en installatie worden concrete voorstellen en mengen zich met de cultuur. Niet iedere kunstenaar zal bewust naar die verbinding streven, toch geeft die ‘verhalende’ omgang met de omgeving, mensen, landschap, dieren, dingen mensen een handvat om op een andere manier met zijn of haar omgeving om te gaan.
Apichatpong Weerasethakul, Primitive / Archive
- Ik kan het werk van Apitchatpong Weerasethakul niet bekijken zonder na te denken over de daadwerkelijke omgang met de omgeving. Hij verfilmt een prachtig even concreet als mystiek verhaal, verbindt de aarde met boven- en de onderwereld, denkt over mens en dorp en jungle en jeugd en oorlog na. Die stenen aap in de installatie Primitive / Archive draagt hij daadwerkelijk een geweer, of hangt er iets aan een stok? Het geweer zou mooi bij het vuurwerk passen. Zoals brommers en popmuziek voorkwamen dat je jongens zagen dat de lichten in de jungle doofden. De nacht is donker. Soms zie je een bliksemschicht. In de begeleidende teksten gaat het om zintuiglijke indrukken, over droom en slaap en gekte. Dit is ook het geval in de prachtige catalogus met bronnenmateriaal: het Apitchatpong Weerasethakul Sourcebook: the serenity of Madness, ICI MAIAM, New York / Ciang Mai (2016).
De tempel ligt in maanlicht. De installatie is gelaagd. Een eerste laag helemaal achter waar de projector hangt en een extra lamp die door het dunne projectiescherm heen komt; De twee laag het projectiescherm waarop de zilveren beelden verschijnen. De derde laag is een projectie via het middenscherm op de achterwand. Fireworks / Archive. Mannen zwart wit. Tempel bij nacht. De dieren. Een man en een vrouw op krukken. Het licht van de maan.
Water, aarde, lucht en Vuur. De chemicus Paul Crutzen die gespecialiseerd is in atmosferische chemie verklaart de schade aan de ozonlaag. Vanaf dat moment beïnvloedt de mens de oceanen (aquasfeer), de flora en fauna (biosfeer), de lucht (of atmosfeer). Apitchatpong Weerasethakul voegt er de vonk aan toe. Vonk is mens, licht, plezier, oorlog, leven, dood. Fijn dat Eye gemaakt is voor projecties. Ik vind het niet plezierig om in een regulier museum naar films te kijken. Eye biedt een hoge mate aan comfort. Het werk van Apitchatpong Weerasethakul laat veroorzaakt nabeelden. De weerschijn van vonken, explosies en licht.
Cao Guimarães, Sin Peso
- Cao Guimães filmt eenvoudige dingen. De zaal met zijn werk gaat aan de zalen met het werk van Apitchatpong Weerasethakul vooraf. Het gekleurde zeil vormt rechthoeken en stroken. In een artikel van Michel Rensen in de filmkrant wordt een verband gelegd met het werk van Hélio Oiticica (Rio de Janeiro, Brazilië, 1937-1980). Deze kunstenaars maakte behalve abstract geometrische installaties sociaal artistieke performances met dans en muziek. In Brazilië is de aandacht voor het lichaam een traditie. Het gaat hierbij deels om een vorm van exotisme. De indiaanse cultuur wordt verguist en bewondert. Maar hoe je het ook draait of keert, daar begint het toch maar mee. Ik moet denken aan de eerste hoofdstukken van Het Trieste der Tropen waarin Lévi-Strauss de bootreis naar Brazilië memoreert. Hij staat aan het dek en beschrijft steeds opnieuw in allerlei verschillende bewoordingen hoe de horizon uitziet en verandert. Die beschrijvingen zijn nog lang geen etnologie, maar ze vormen een goede start.
De abstracte werken van Cao Guimães gaan goed samen op met de film van de twee kinderen die in de regen stoeien. De natte zandgrond glimt als hun donkere bijna blote lichamen. Is de ene een meisje? Zijn de twee met elastiek verbonden witte bolletjes die de staartjes bijeenhouden voldoende om dit te concluderen? Hun lijfjes zijn glad en mooi, als hun enthousiaste kreten terwijl ze stoeien. In deze wereld van beelden die vrijwel allemaal abstract zijn vormen de lichamen een contrast.
Aliansyah Caniago, Now, Bradwolff Projects
- Ook Aliansyah Caniago combineert natuur, cultuur, geschiedenis, ervaring. Terwijl hij in Nederland ruim 15 interviews met migranten uit Indonesië werd zijn werk ook opgenomen in de Biënnale van lyon en op EUROPALIA, de Biënnale in Brussel dat dit jaar indrukwekkend programma heeft dat volledig in het teken van Indonesië staat, waaronder de eerder vermelde tentoonstelling Power and other things. Indonesia & Art (1895 – now) samengesteld door Riksa Afiaty, Enin Supriyanto & Charles Esche.
Caniago begint zijn kunstenaarsloopbaan als schilder, maar wisselt al snel van medium. Hij wil dichter bij de mensen uit zijn omgeving staan en richt zich op performances. Black and White (Brown) is zo’n performance uit 2012. Het laat de intensiteit zien waarmee hij werkt. Om zich te ontwikkelen doet hij aan diverse workshops mee. Hij werkt een tijd in Jogjakarta. Dat is niet alleen de oude heilige plaats van koningen en vorsten, maar ook een belangrijke kunstenaarskolonie. In een performance en installatie uit 2014 en -15 richt hij zich op Situ Ciburuy, een meer aan de rand van Bandung. Het is zwaar vervuild met huisvuil en industrieel afval. Hij doet een performance waarin een oude vissersboot de hoofdrol krijgt. Hij trekt het ding aan land en sleept het tot aan het centrum (de 0-kilometermarkering van Bandung). In meerdere performances en installatie vraagt hij om aandacht voor de periferie, de vervuiling en verwaarlozing.
Als Artist in Recidence in Nederland in de Bijlmer richt Caniago zich op de geschiedenis van Nederland en Indonesië. Hij focust op het moment dat Indonesië onafhankelijk wordt, de periode die in Nederland de Bersiap wordt genoemd. Zijn project bestaat tot op heden (NOW) uit de volgende elementen:
I. In een hoek van de ruimte draait een sepia kleurige film. Caniago en een vriend spelen met foto’s van het landschap uit de omgeving van Bandung. Als hij over die landschappen spreekt, spreekt hij over ‘Mooi Indië’. Hij vond de foto’s in een archief. Het betreft het panorama van land dat ooit in bezit was van families was die nu in Nederland wonen. Hoe het precies met de eigendomsverhoudingen zit weet ik niet: In ieder geval vormden deze foto’s de aanleiding om de geschiedenis in te duiken van wat in Indonesië de onafhankelijkheidsoorlog heet.
Aliansyah Caniago, Now, Bradwolff Projects, foto: Annet Zondervan
II. Het andere element zijn de interviews. Caniago is in Nederland om met die migranten te spreken die nog herinneringen aan Indonesië hebben. Het gaat hem in hoge mate om de breuk. De herinnering aan een mooi land, die vaak nog in takt is en dan abrupt verandert in de kou van dat nieuwe vaderland. De interviews zijn in het Indonesisch gehouden en nog niet vertaald, dus details kan ik niet vermelden. Het blijft bij de heel verschillende achtergronden en profielen van de spreker, zoals de Molukse man. Caniago is oprecht verbaast, hoe is het mogelijk dat de oud KNIL militairen en hun families jaren stateloos zijn geweest? Een oud echtpaar dat verteld hoe fijn het in Indië was en hoe hard de breuk: Nederland was heel hard voor de mensen die uit Indië kwamen. De Tweede Wereldoorlog was net voorbij.
III. De Tweede Wereldoorlog was net voorbij. is het derde element. Caniago heeft de ruimte van Bradwolff, ooit een ziekenhuis verduistert als een verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog. Ik weet niet of ik die ingreep helemaal geslaagd vind. De raambedekking is wit en laat veel licht door. Ik moet in ieder geval niet aan verduistering denken.
Aliansyah Caniago, Now, Bradwolff Projects, foto: Annet Zondervan
IV. Dat de raambedekking wit is, heeft te maken met het vierde element van het project. Caniago schilderde landschappen op de gordijnen. Dat landschap is een centraal element. Het zijn de landschappen van de foto’s uit de film van het begin. Op de grond in het midden van de ruimte licht een deur. Het ding rust op een paar stenen die hij uit Indonesië meenam. De klei heeft dezelfde roodbruine kleur als de tekeningen op de rolgordijnen.
Het project waar Caniago aan werkt ontwikkelt zich langzaam. Op dit moment is hij volledig in de ban van de informatie die de interviews opleverden. Hij ontdekt zoveel nieuwe facetten van de e Indonesische geschiedenis, dat hij wel historicus zou willen zijn – zegt hij tegen mij. En ik besef me dat het waarschijnlijk heel bijzonder is voor de mensen die hij geïnterviewd heeft dat hij er helemaal voor uit Indonesië kwam. Daar zal hij zijn werk straks voortzetten. Want hij zal de interviews daar opnieuw laten zien.
Bradwolff Projects│ Now │ Aliansyah Caniago │ curator: Christine van den Bergh│14.10.2017 – 05.11.2017 (CBK Zuid-Oost)
Biënnale de Lyon – Floating Worlds│20.09.2017 – 07.02.2018
Europalia │ Brussel │zoomt van 10.10.2017 tot 21.01.2018 in op de traditionele en hedendaagse cultuur van Indonesië
Eye │ LOCUS │Apitchatpong Weerasethakul & Cao Guimães │curator: Jaap Guldemond │ 16.09.2017 – 03.12.2017
