In een vrijwel volledig ontmanteld SMBA (Stedelijk Museum Bureau Amsterdam) vindt een kunstenaarspresentaties plaats van de Nederlandse kunstenaar Heidi Vogels en de Marokkaans Franse kunstenaar Randa Maroufi. Beide presenteren in die vervreemde situatie een ‘tussenstadium’ van enkele werken. Randa Maroufi is in Nederland omdat zij zojuist een twee maanden durende residency in de Bijlmer afrondde, georganiseerd door CBK Zuid-Oost, Bradwolff Projects en het scheidende SMBA. Ze maakte er een film waarvan zij enkele fragmenten laat zien. Helemaal gelukkig lijkt zij er niet mee te zijn. Meermaals herhaalt ze dat ze normaalgesproken acht maanden heeft om een film te maken, en in dit geval maar twee maanden had. Heidi Vogels spreekt over een filmproject naar aanleiding van de tuinen in Fez, een stad die zij inmiddels meermaals bezocht. Samen met filmwetenschapper en filosoof Halbe Hesse Kuipers schreef zij er een artikel over. Haar tuinenproject speelt zich af over een langere termijn. Zij werkt er al enkele jaren aan en denkt nog meerdere jaren nodig te hebben voordat het project is afgerond. Ondertussen werkt ze met scherp afgebakende tussenstadia. Zo wil zij aan het einde van dit jaar drie installaties laten zien. Ondanks deze wat ongebruikelijke en onaffe enscenering levert het gesprek veel aanknopingspunten voor zinvolle overwegingen op. Bovendien zullen Maroufi en Vogels binnenkort enkele exposities hebben, wat een wat uitgebreidere beschrijving zinvol maakt.

LE PARK, 14 mn, 2015 Fiction / Documentaire
Une production: Le Fresnoy en partenariat avec l’IFC Maroc

Ik begin bij het werk van Heidi Vogels die door haar aanpak en de lange duur van het project veel bijzondere anekdotes kan vertellen. Ook geeft zij door de introductie van het begrip Heterotopia van Michel Foucault een eerste aanzet voor een theoretisch kader, die later in het gesprek door gespreksleider Alena Alexandrova wordt  overgenomen. Vogels begint met een beschrijving van een Marokkaanse tuin die niet zoals een Europees erf rondom het huis ligt, maar zoals Romeinse en Italiaanse tuinen op een door de muren van het huis omsloten binnenhof. Deze mooie kokervormige plekken vol planten en bomen worden de aanleiding om een film te maken, die de vele geheimzinnige, praktische, historische, actuele betekenissen van de tuinen omvatten moet.

De aanpak van Vogels is bijzonder. Ze begint haar verkenning bij de mensen die zij ontmoet. Een kleine collectie persoonlijkheden die haar heel verschillende facetten van de tuinen leren kennen. Een moeder en een dochter. Waarvan de dochter bijzondere mystieke ervaringen opdoet als zij een riviergeest aanroept. Een blinde student met wie Vogels lange gesprekken voert. Die gesprekken staan niet op film. Wat vogels even later toont, is een scene waarop de man een grote boom in de tuin betast. Het is duidelijk dat deze sensuele ervaring vergeleken wordt met de ervaring die zienden hebben in een tuin. Er zijn overeenkomsten, de blinde man kan de muren horen. Een derde man die door Vogels wordt geïntroduceerd is een oude tuinman, die zij bij toeval ontmoette toen een andere afspraak niet doorging. De man vertelt hoe hij zich inmiddels in de tuin gevangen voelt. Vogels geeft nu wat prijs van de geschiedenis van de tuinen van Fez. Waar het water oorspronkelijk gratis was voor iedereen. Inmiddels is het water niet alleen vervuild, sinds de Franse administratie is ook het systeem van water voorziening verandert. Mensen moeten nu voor het water betalen, wat vooral betekent dat je – als je arm bent – niet alleen geen voorzieningen hebt, maar ook geen mogelijkheden meer om zelf iets te verbouwen. Je zit vast.

Door de vele functies die de tuinen hebben, zowel besloten als openbaar, functioneren zij als een heterotopia. (heteros = ander / topia = plaats; op een andere plaats in de samenleving) Dit begrip van Michel Foucault vertegenwoordigt een tussenruimte en een overgangssituatie in een cultuur. Een andere plaats, een plek waarop alle kennis van een samenleving in gecomprimeerde vorm aanwezig en beschikbaar is, niet onderworpen aan een onderdrukkend systeem, zodat nieuwe mogelijke oplossingen, gewoontes, gedachten en ideeën kunnen ontstaan. De manier waarop Vogels de Marokkaanse tuinen beschrijft komt volledig met de inhoud van dit begrip overeen. Toch is er ook sprake is van een breuk; want de tuinen zoals zij waren bestaan op dit moment niet meer.

Heidi Vogels, ‘Of Other Worlds’ (article)
A dialogue with Halbe Hesse Kuipers on the disappearing gardens of Fez and the worlds they foster.
Published in Cinematicity, Journal for Urban Cultural Studies (UK). excerpt

Dat de door Vogels besproken tuinen niet bestaan, blijkt uit de films en foto’s van Randa Maroufi. Zij toont eerst enkele fotoseries die zij heeft gemaakt. Daarvoor koos zij beelden van facebook uit waarop vrouwen werden lastig gevallen en aangerand. Op die plek waar de foto’s waren genomen, speelde zij – met mensen uit de omgeving – precies die scene na. Een procedure die scherpe en indringende beelden oplevert.

Daarna toont ze een stukje film die zich in de huiselijke omgeving afspeelt, waarvan ik aanneem dat het LA GRANDE SAFAE is, een film over travestie die binnenkort op een expositie in CBK Zuidoost getoond) Maar vooral de film LE PARK maakt indruk. De film speelt zich af in een verlaten pretpark, waar een aantal van de jongens die mee doen aan de film wonen en slapen. Het fragment dat Maroufi laat zien is magisch. De jongeren staan volledig stil in de ruimte en de camera draait door. Je ziet een tableaux-vivant. Zoals Alena Alexandrova bij Vogels inhaakt op het begrip heterotopia, haakt zij hier in op het tableaux-vivant. Dit is niet alleen cultuur historisch een bijzonder interessant verschijnsel, maar kan ook een bijzonder onderzoekmoment zijn, waardoor het zich in de betekenis van de andere plek, de heterotopia spiegelt.

Het gesprek dat volgt verloopt wat ongemakkelijk. Ik denk dat dat met verschillende zaken te maken heeft. Op de eerste plaats zijn de verschillen tussen de aanpak van Vogels en Maroufi groter dan je in eerste instantie denkt. Het werk van Maroufi is bij uitstek beeldend. Uit een beschrijving van haar werkwijze zou kunnen lijken dat het vooral om een bedachte constructie gaat. Dat is niet onwaar, maar de kracht zit in de uitmuntende verbeelding. Alles is met zo’n precisie gefilmd dat je onmiddellijk door de beelden overtuigd wordt. Haar films worden dan ook met regelmaat bekroond. Ook de film die zij in het kader van haar BijlmAIR maakte getuigd van moed en een zeer scherpe blik. Ze filmde mensen van WE ZIJN HIER in hun tijdelijke verblijfplaats in de Bijlmer.

Vogels kiest voor een andere invalshoek. Haar onderzoeken brengen haar niet dichter bij de werkelijkheid en het heden, maar draaien erom heen. Niet de tuinen zijn daardoor een heterotopia, maar haar film zou dat uiteindelijk kunnen zijn en met haar benadering nadert zij Maroufi met moeite. Als zij, Maroufi aankijkend, over de picknicks spreekt die tot op heden in de lente in de tuinen plaatsvinden, antwoordt deze dat dit vrijwel altijd picknicks van mensen uit de lagere en arme kringen van de bevolking zijn: Mensen uit de hogere lagen ontmoeten elkaar daar vrijwel nooit – hun tuinen zijn privé. Ook het verhaal over de watergeest, een plaatselijk legende die zich kruist maar niet volledig mengt met de traditie van de Islam, lijkt bij Maroufi onbekend. Ik leef in Parijs, zegt ze even. Je vraagt je voortdurend af, kunnen tuinen tegenwoordig nog heteropiae zijn? Als de tuinen geen ontmoetingsplekken meer zijn, welke plekken zijn dat dat wel? Maroufi antwoord lachend: “Internet.”

Oblique Gardens: Presentaties en gesprekken over de Marokkaanse kunstscène | Randa Maroufi, Heidi Vogels en Alena Alexandrova | 03.05.2016 | Play SMBA 4, Amsterdam

(S)He: searching for the other |Diana Blok, Nynke Deinema, Risk Hazekamp, Jan Hoek & Duran Lantink, Randa Maroufi, Judith Leysner, Eva Spierenburg Diana Blok, Nynke Deinema, Risk Hazekamp, Jan Hoek & Duran Lantink, Randa Maroufi, Judith Leysner. Eva Spierenburg  | 26.05 – 09.06. 2016 |CBK Zuid Oost Amsterdam