SOUND
Sound is the third event in a row of workshops and events preceding the annual exhibition:
Thinking Sense, 1.10-29.10.2016 featuring Bas van den Hurk, Just Quist, Johan Rijpma, Sema Bekirovic, Marc Nagtzaam, Esther Venrooy, Kok & Deiman, Margret Wibmer and more.
Curator: Saskia Monshouwer │Witteveen Visual Art Center│Konijnenstraat 16a, Amsterdam
4th and 5th of February 2016 at the AGA, Amsterdam
a creative exploration on the significance of SOUND.
Our practical workshop with the featured artists will begin Thursday morning at 10:00 until 16:00 on the 4th of February.
On Friday the 5th speakers
Marc Nagtzaam and Esther Venrooy
chaired by music philosopher and mathematician Erik Heijerman.
Esther Venrooy & Marc Nagtzaam in AGA
Save the Loom│Verslag
Sound│vrijdag 5 februari 2016 │ Amsterdams Grafisch Atelier (AGA)
3 sprekers
– Erik Heijerman, muziekliefhebber, wiskundige en filosoof was de nieuwe gespreksleider. In zijn vrije tijd speelt hij orgel en klavecimbel. Samen met Emily van Olden koos hij de tekst die op de bijeenkomst ter sprake zou komen, een hoofdstuk over muziek en emotie uit ‘Deeper than Reason’ een boek van Jenefer Robinson uit 2005. [1] De filosofische vraag die Heijerman wil stellen luidt: Kan een muziekstuk droevig zijn? Robinson ordent een deel van de antwoorden die muziekfilosofen in de loop van de jaren gaven. Haar tekst begint bij het belang van persoonlijke associaties bij het beluisteren van muziek, die zijn een sleutel maar verklaren niet waarom verschillende mensen door dezelfde muziekstukken ontroerd worden. Heeft het te wellicht maken met de complexiteit van ritmes en melodieën (de verdienste van de componist) en de uitvoering (het vakmanschap)? Peter Kivy en Leonard B.Meyer muziekfilosofen van het eerste uur onderzochten de cognitieve kanten van de beleving. Zij beschrijven hoe wij muziekstukken ‘begrijpen’. Na bespreking van deze intellectuele (cognitieve) ervaringen van muziek stapt zij over naar onderzoeken naar de rol die ‘automatische’ reacties spelen. Reageren mensen op snelle ritmes met snelle gedachten en bewegingen en op langzame, rustige muziek met langzaam? Dit is niet altijd het geval. Na een aantal stappen bespreekt zij het ‘the Jazzercise Effect’ een specifieke variant van zo’n automatische respons.
De tekst van Robinson geeft een goed overzicht van de ontwikkeling van ideeën in de afgelopen tijd. Wel is haar uitgangspunt tamelijk klassiek. Hoewel zij verschillende muziekstijlen de revue laat passeren en terdege rekening houdt met culturele verschillen is haar opvatting relatief rigide: de hamvraag, wat een muziekstuk onderscheidt van een reeks willekeurige klanken, stelt zij niet.
Hans Demeulenaere and Esther Venrooy, Blueprint #1, Ostend, Belgium 28 March — 5 May 2009
All architecture is alive. Taking this as a starting point, the artists built a site-specific installation in a grand, vacant belle-époque-era mansion in Ostend. The architectural and acoustic qualities of the house were analysed with the purpose of being reconstructed and transposed to spaces across the building. Demeulenaere and Venrooy attempt to reconcile architecture and sound in a suggestive and poetic manner, whereby memory of and movement through the space will dictate the subjective, physical and mental experience of this unique house.
Na een inleiding van Heijerman komt Esther Venrooy aan het woord. Venrooy is musicus, beeldend kunstenaar en theoreticus. Zij geeft al ruim 11 jaar les aan de Academie Sint Lucas in Gent en is zojuist gepromoveerd. [2] Nadat zij haar opleiding als musicus afrondde, verdiepte zij zich in de beeldende kunst. Ontevreden over de manier waarop muziek tijdens haar opleiding benaderd wordt gaat zij op onderzoek uit. Lange tijd tekent zij vooral. Inmiddels maakt zij installaties en soundscapes.
Haar onderzoek startte met de vraag: wat is klank en hoe verhouden klanken zich tot akoestiek en ruimte? Met deze fundamentele vraagstelling treedt ze in de voetsporen van de moderne en conceptuele componisten als John Cage, Morton Feldman en La Monte Young. Alle drie komen deze middag ter sprake. Als Venrooy over Cage spreekt heeft ze het over zijn compositie 4,33, een aanrader en zonder moeite op Youtube te vinden. La Monte Young komt ter sprake in verband met het Dreamhouse in New York. Samen met zijn vrouw de lichtkunstenaar Marian Zazeela creëerde hij daar een semipermanente installatie, een combinatie van veranderend licht en een honderd jaar durend muziekstuk.
Dreamhouse New York, Mela Foundation
Venrooy onderscheidt zich door haar muziekvoorkeur en kiest een wezenlijk ander vertrekpunt; Op zoek naar de relatie tussen klank en muziek blijft de emotie vooralsnog volledig buiten beschouwing. Muziek is een abstract fenomeen, een combinatie van klanken en geluid. Voorgegaan door de vooroorlogse modernen en de naoorlogse fluxusbeweging experimenteert en componeert zij met de meest fundamentele bouwstenen van ‘muziek’. Ze maakt de werkelijkheid niet na, beeldt haar niet af en vertelt geen verhaal, maar neemt bestaande visuele en auditieve verschijnselen als uitgangspunt om er kunst mee te maken. Kunst die niet zozeer echt lijkt, maar echt is en als zodanig mensen beroeren kan.
“De kracht van de klank is aanraken,” citeert Venrooy de Canadese componist R. Murray Schafer en benadrukt de directheid en intimiteit van geluid. De aanraking is de meest directe vorm van ervaren, den aan minnekozen of vechten. Geluiden en klanken volgen: “Als je wakker wordt zal je voordat je iets ziet, eerst iets horen.”
Venrooy start dus bij het begrip ‘soundscape’ dat door Murray Schafer wordt gemunt. Ik pluk de omschrijving van dit begrip van internet:
Een soundscape is een geluid of een combinatie van geluiden die een omgeving vormen of oproepen. Het idee verwijst zowel naar een natuurlijke akoestische omgeving vol natuurlijke geluiden, dierengeluiden en geluiden van weersverschijnselen incluis als naar omgevingsgeluid dat door mensen wordt gemaakt, zoals een muzikale compositie, sound design en andere door mensen gemaakte geluiden zoals, gesprekken en geluiden van ambachtelijke en mechanische oorsprong, zoals die van motoren en industriële technologie. Uiteindelijk behelst de term soundscape ook de perceptie van de luisteraar die deze geluiden als een omgeving ervaart. Met andere woorden de manier waarop die omgeving door de genen die er leven wordt opgevat Het verstoren van een dergelijke akoestische omgeving resulteert in geluidsvervuiling.
Met een verwijzing naar haar eigen kunst waarin klank, ruimte en akoestiek centrale fenomenen zijn, vertelt ze dat ze onder meer geïnteresseerd is in de surrealistische methode van ‘kritische paranoia’ (the Paranoid critical system van o.a. Salvador Dali), een methode om surreële effecten in de kunst te bereiken. Zij hanteerde de methode tijdens haar stilte experimenten – een onderwerp waarover ze recentelijk een artikel publiceerde. Daartoe plaatste zij opnameapparatuur in een lege ruimte en wachtte heel lang – volgt een vreemde lange stilte waar je paranoia van wordt – totdat er op een zeker (kritisch) moment iets onverwachts gebeurt. In het geval van haar eigen opnames is bijvoorbeeld plotseling een stem te horen.
Marc Nagtzaam, Dream Figure – River Deep, Mountain High / 2004 – 2005 / 65,2 x 54 cm.
– De derde spreker van deze middag is beeldend kunstenaar Marc Nagtzaam. Hij leerde Venrooy kennen tijdens een expositie in Oss, toen hij haar vroeg om het geluid te ontwerpen bij een film over zijn werk. Nagtzaam maakt al jaren prachtige abstracte zwart-wit tekeningen. Tijdens de presentatie spreekt hij aanvankelijk over één enkel werk. Het papier is bijna volledig zwart ingevuld en wordt onderbroken door witte diagonalen die links, rechts, links in het vlak bewegen, maar hun positie en richting zijn niet willekeurig. Ze worden bepaald door coördinaten aangebracht op een grid dat achter de zwarte plekken schuil gaat. Nagtzaam werkt dus aan de hand van een plan dat vooraf wordt vastgesteld. Dat je de lijnen en het grid nog ziet door de vrijgelaten stukken van de diagonalen vindt hij jammer. Maar het maakt de tekening ook spannend. Er is kortom sprake van een vreemde verhouding van planning en toeval: Nagtzaam zegt zelf, ‘ik sluit mijn keuzemogelijkheden liefst zo veel mogelijk uit’.
Nagtzaam ziet zijn tekeningen als ‘inadequate’ afbeeldingen. Die uitspraak krijgt betekenis als je zijn werk in een breder verband beschouwd, in de context van een presentatie bijvoorbeeld, of als onderdeel van de uitgaves die hij maakt. Tijdens exposities lijkt het soms alsof hij met zijn tekeningen een ruimte ‘beschrijft’. Zo lijken de bijdragen aan de tentoonstelling ‘The Easthetic of the Fragment’ die hij in Antwerpen maakte aan een denkbeeldige lijn te hangen. In zijn publicaties – vaak flyers of boeken – kunnen zijn tekeningen als foto’s in een tijdschrift worden opgevat. Zij zijn ‘inadequaat’ omdat de beeldinformatie versnipperd is, de onderdelen worden nooit één geheel waardoor de mededeling niet als één informatiefeit kan worden gelezen. Daarom lijken sommige tekeningen op een televisiescherm met ruis, een ouderwets beeld, of op een glitch, een computerbeeld als resultaat van een formatteringsfout of andere storing in het programma. Nagtzaam onderzocht het fragment en wijdde er een website aan. Daar is onder andere een leuke tekst van de Britse kunsthistorica Linda Nochlin te vinden over de metaforische waarde van het fragment in de moderne kunst.
Tekenen en muziek
– Gevraagd naar de relatie tussen het maken van tekeningen en muziek komt Nagtzaam onder andere bij ritme uit. Als hij tekent luistert hij graag naam muziek met complexe ritmes. Het lijkt alsof hij, ook voor de patronen die hij tekent, het juiste ‘ritme’ zoekt. Dat is nauw gerelateerd aan de esthetiek van zijn tekeningen die in hoge mate op de juiste verstoorde verhouding tussen regelmaat en uitzondering berust. Tijdens ‘The Easthetic of the Fragment’ laat hij ook geluidsfragmenten horen. Op de grond naast de muur waaraan de werken van de kunstenaars hangen staat een oude platendraaier. Er hangen langspeelplaten en platenhoezen tussen de kunst.
– Notatiesystemen leveren een tweede referentiepunt op. Esther Venrooy heeft een bijzondere interesse voor muzieknotaties. Zij vertelt hoe zij de tekeningen van Nagtzaam ‘leest’. Zij hoort er geluid bij. Bij notatiesystemen moet je niet alleen denken aan het notenschrift maar aan verschillende vormen van noteren. Het notenschrift lijkt op ons klank alfabet, je leest het van links naar rechts en van boven naar onderen. Toch kan ook een blad vullende tekening als muziek notatie dienen. Bij moderne muziek wordt regelmatig met de notatie geëxperimenteerd. Het spreken over notatie systemen leidt even tot het benadrukken van het verschil tussen kijken en zien; luisteren en horen.
– Het derde referentiepunt is de lijn. Venrooy noemt Tim Ingold, een Engelse antropoloog die in een poging om levende systemen te beschrijven de lijn als uitgangspunt nam. [3] Ingold wil kunst, cultuur en leven niet als statische resultaten van een proces beschouwen, maar als beweeglijke, veranderlijke ontwikkelingen – lijnen. Als schrijft over notatiesystemen, muziek, weven, weven, wandelen en steden die hij als knooppunten van lijnen beschouwd, richt hij zich op de lineaire processen zelf, op de beweging. Steden zijn dan bijvoorbeeld plaatsen waar bewegingen van mensen, goederen, et cetera elkaar tijdelijk kruisen. Voor zijn ideeën beroept hij zich onder andere op het onderscheid tussen l’ieu (de topografische markering) en l’espace (de plaats met alle activiteiten) van Michel De Certeaux. [4]
Kunst wil zijn
Samenvattend kan je zeggen dat het belang van zintuiglijke ervaringen voor veel kunstenaars gerelateerd is aan de wens om waarachtige, échte kunst te maken. Die wens sluit aan op een oude discussie over de verhouding van werkelijkheid en kunst. Maar veel hedendaagse kunstenaars willen niets ‘tot leven wekken’, het gaat niet over ‘mimesis’. Kunst wil zijn: door vrij gebruik te maken van film en fotografie; door de grenzen van het museum te overschrijden en zich buiten, op straat te bewegen; door de grenzen tussen de media te doorbreken; door goedkoop, democratisch en breed verspreidt te zijn, als drukwerk; door in het nu te zijn, zoals een performance.
[1] Deeper than Reason: Emotion and its Role in Literature, Music and Art │Jenefer Robinson │Claredon Press, Oxford (2005)
[2] PHD Esther Venrooy (2015) Audio Topography: The interaction of sound, space and medium │
Supervisor Mark Delaere and co-supervisor Sven Sterken
[3] Lines: a brief history │Tim Ingold │Routelegde (2008)
[4] The Practice of everyday live │ Michel De Certeau │ University of California Press (1988)
Marc Nagtzaam
cover van: Zeichnugen, 2015, Roma Publications 203
